O οικονομολόγος Κρίστιαν Φέλμπερ έχει αναπτύξει εδώ και χρόνια την ιδέα για μια «ηθική οικονομία», μια ιδέα που μετά την πανδημία αποκτά πρόσθετη επικαιρότητα.
Του Κώστα Αργυρού
Συνάντησα τον οικονομολόγο Κρίστιαν Φέλμπερ στη Βιέννη πριν ξεσπάσει η πανδημία. Αφορμή το βιβλίο του για μια Οικονομία, που θα ξεφύγει από την στείρα λογική μέτρησης κάποιων αριθμών και θα προσανατολίζεται σε άλλους δείκτες, που θα αποδίδουν την πραγματική «ευημερία» της κοινωνίας. Το βιβλίο κυκλοφόρησε σε πολλές χώρες και σε αρκετές γλώσσες. Προτείνει μια «ηθική οικονομία της αγοράς», η οποία απέχει το ίδιο και από τον καπιταλισμό και από τον σοσιαλισμό. Σε μια εποχή που πολλοί μιλούν για μια ευκαιρία μετά την κρίση για να αναπροσανατολίσουμε τη σχέση της πολιτικής με την οικονομία και τους ψυχρούς δείκτες, οι ιδέες του αποκτούν πρόσθετο ενδιαφέρον, όπως δείχνουν στο μεταξύ οι τοποθετήσεις και άλλων νεαρότερων συνήθως σε ηλικία οικονομολόγων.
Ξεκινήσαμε την συζήτησή μας με το ερώτημα τι είναι αυτή η «economy of the common good», μια ιδέα, που όπως μας είπε είναι καινούρια αλλά πάλι όχι τόσο καινούρια.
«Η ιδέα βρίσκεται στο ότι η οικονομική δραστηριότητα γενικά πρέπει να είναι προσανατολισμένη στο κοινό καλό. Ομως αυτό δεν υφίσταται μόνο στα λόγια, αλλά και στην πράξη και είναι μετρήσιμο με έναν ισολογισμό κοινής ωφέλειας για τις επιχειρήσεις, την αξιολόγηση των επενδύσεων και την παραγωγή ενός κοινωφελούς προϊόντος για τις εθνικές οικονομίες. Και το «κοινωφελές προϊόν» διαφέρει από το κλασσικό ΑΕΠ. Μετράει πόσο ευτυχισμένος είσαι, πόσο υγιής είσαι, πόσο καλά μορφωμένος. Πόσο ισχυρή είναι η κοινωνική σύγκλιση, η κατανομή της δικαιοσύνης μέσα στην κοινωνία. Ποιός το ορίζει αυτό; Οι ίδιοι οι άνθρωποι. Είναι μια δημοκρατική διαδικασία για τη μέτρηση της ευζωίας για όλους».
Μπορεί όλα αυτά να σας φαίνονται λίγο ιδεατά, αλλά σε κάθε περίπτωση όπως επιμένει ο 47χρονος επιστήμονας, που υπήρξε από τα ιδρυτικά μέλη της οργάνωσης «attac» στην Αυστρία, είναι και εφικτά αλλά κυρίως και μετρήσιμα.
«Οι εταιρίες θα μπορούσαν να είναι υποχρεωμένες να εκδώσουν το δικό τους ισολογισμό κοινού καλού, την επίδρασή τους στο κλίμα και στο περιβάλλον, τη συμμετοχή τους σε όλα τα παραπάνω ερωτήματα και θεμελιώδεις αξίες και όσο περισσότερο συνεισφέρουν στο κοινό καλό, τόσο λιγότερους φόρους θα πληρώνουν. Θα αποκτούν επίσης προτεραιότητα στις δημόσιες συμβάσεις, ευκολότερη πρόσβαση σε δάνεια και μεγαλύτερη ευκαιρία στις εμπορικές τους δραστηριότητες. Με αυτό τον τρόπο οι αγορές θα μετατραπούν σε «ηθικές αγορές», δίνοντας το πλεονέκτημα στις επιχειρήσεις που βοηθούν το κοινό καλό».
Ζήτημα δημοκρατίας
Είναι προφανές ότι για να υπάρξει μια τέτοια ανακατεύθυνση θα χρειαζόταν να ξεπεραστούν πολλές αντιστάσεις από το κατεστημένο. Εδώ μπαίνουν στο παιχνίδι οι πολίτες, που θα πρέπει να πιέσουν προς αυτή την κατεύθυνση και να «βοηθήσουν» και τους ίδιους τους οικονομολόγους να «αλλάξουν μυαλά»…
«Οι άνθρωποι γνωρίζουν. Θα πρέπει να το εξηγήσουμε στους οικονομολόγους. Αυτόί είναι που δεν γνωρίζουν. Είχαμε δύο πολύ αντιπροσωπευτικές έρευνες στη Γερμανία και στη Μεγάλη Βρετανία. Οι πολίτες συμφωνούν με την αντικατάσταση του ΑΕΠ με έναν άλλο δείκτη που θα υπολογίζει «το κοινό καλό». Ποιοί είναι εναντίον; Οι οικονομολόγοι και οι πολιτικές ελίτ. Το καλύτερο παράδειγμα είναι το πώς οι πολιτικές ελίτ επιτρέπουν να υπάρχει ανισότητα χωρίς όρια.»
Ο Φέλμπερ δε διστάζει να χρησιμοποιήσει σκληρή γλώσσα για τους συναδέλφους του, που τους αποκαλεί ως ένα πολύ ιδιόμορφο επιστημονικό τομέα, ο οποίος βρίσκεται πολύ μακριά από την κοινή λογική, υπερασπιζόμενος την ανισότητα χωρίς όρια.
«Πρόκειται για ένα πρόβλημα δημοκρατίας, υπό την έννοια ότι οι πολίτες που θεωρητικά αποτελούν την ανώτατη αρχή δεν έχουν τη δυνατότητα στις περισσότερες δημοκρατικές χώρες να αποφασίσουν άμεσα για το συγκεκριμένο πρόβλημα. Αυτό είναι το ζητούμενο. Οι πολιτικοί δεν είναι έτοιμοι να θέσουν ένα όριο στην ανισότητα, επειδή ακριβώς επηρεάζονται από τους επιστήμονες».
Για τον Φέλμπερ όλα αυτά δεν είναι παρά ένα πρόβλημα δημοκρατίας που είχε τελικά σαν αποτέλεσμα την στρέβλωση του αρχικού νοήματος του όρου οικονομία.
«Ο Αριστοτέλης έκανε τον διαχωρισμό ανάμεσα στην «οικονομία», που είναι η οικονομία για το κοινό καλό. Λέει ότι το κεφάλαιο και το χρήμα είναι απλά το μέσο για να διασφαλίσει την καλή ζωή για όλα τα μέλη της κοινότητας. Αν αυτή η σχέση αντιστραφεί και η αύξηση του χρήματος και του κεφαλαίου μετατραπεί σε αυτοσκοπό, τότε σύμφωνα με τον Αριστοτέλη αυτή δεν είναι οικονομία, αλλά «χρηματιστική». Η προσπάθεια συλλογής χρήματος και πλουτισμού είναι αυτό που σήμερα θα αποκαλούσαμε καπιταλισμό. Αλλά ο Αριστοτέλης μας λέει ήδη, ότι ο καπιταλισμός είναι το αντίθετο της «οικονομίας». Με άλλα λόγια αυτό που ζητώ εγώ είναι να θυμηθούμε ποιός είναι ο αρχικός ορισμός της οικονομίας».
Για να συμβεί κάτι τέτοιο θα πρέπει φυσικά να επιστρέψουμε και στην αρχική έννοια της δημοκρατίας όπως επισημαίνει. «Γι αυτό και ζητάμε να μεταρρυθμίσουμε πριν απ΄ολα το δημοκρατικό σύστημα και στη συνέχεια θα έχουμε τα εργαλεία και τις δυνατότητες για να μεταρρυθμίσουμε και την οικονομία».
Μια ιδέα για όλη την Ευρώπη
Κάποια βήματα πάντως έχουν γίνει σε χώρες της Ευρώπης και μάλιστα στον τραπεζικό τομέα με την σύσταση «ηθικών τραπεζών».
«Στην Ελβετία υπάρχει ο περιορισμός στις αμοιβές των δημόσιων τραπεζών, όπου η ανώτερη αμοιβή δεν επιτρέπεται να είναι πάνω από δέκα φορές μεγαλύτερη από τη χαμηλότερη. Υπάρχει επίσης ένας νόμος στην Ιταλία, ο νομικός ορισμός της «ηθικής τράπεζας» και εκεί αναφέρεται ότι οι ανώτατοι μισθοί δε μπορεί να ξεπερνούν το πενταπλάσιο.»
Οι περισσότερες πρωτοβουλίες κινούνται ωστόσο σε τοπικό επίπεδο και είναι μικρής εμβέλειας. Θα μπορούσαν οι ιδέες για μια «κοινωφελή οικονομία» να περάσουν τα στεγανά της θεσμικής Ευρώπης; Ο Αυστριακός επιστήμονας δεν χάνει την αισιοδοξία του.
«Εχουμε την Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινωνική Επιτροπή, ένα πολύ αντιπροσωπευτικό όργανο, το οποίο όμως δεν διαθέτει εξουσίες. Αλλά είναι αντιπροσωπευτικό και έλαβε μια απόφαση για την κοινωφελή οικονομία. Με δική της πρωτοβουλία συνέταξε ένα δεκασέλιδο κείμενο, ζητώντας από την Κομισιόν να εντάξει την κοινωφελή οικονομία στο νομικό πλαίσιο της ΕΕ.»
Βεβαίως η Κομισιόν έχει αυτή την περίοδο άλλα «τρεχάματα». Αλλά οι καινοτόμες ιδέες, η απαλλαγή από απαρχαιωμένες αντιλήψεις για την οικονομία θα είναι ένα ζητούμενο των επόμενων χρόνων. Και πολίτες που γνωρίζουν και απαιτούν είναι οι μόνοι που μπορούν να αλλάξουν την ατζέντα.
