5 βιβλία για να δούμε την Επανάσταση του 1821 «αλλιώς»

Διακόσια χρόνια μετά την Επανάσταση του 1821 είναι βέβαιο ότι γνωρίζουμε τα σημαντικότερα γεγονότα που τη σημάδεψαν. Μέσα από τα σχολικά εγχειρίδια και μετέπειτα μέσα από συγκεκριμένα πανεπιστημιακά βιβλία διαμορφώσαμε ως κοινωνία μια συγκεκριμένη οπτική για την Επανάσταση, που ελάχιστες φορές περιείχε το στοιχείο της κριτικής διερεύνησης, ενίοτε και αμφισβήτησης, που είναι απαραίτητο για να μην έχουμε μια μονοσήμαντη προσέγγιση σε ένα τόσο καθοριστικό ιστορικό γεγονός.

Αρκετά βιβλία και συγγραφείς επιχειρούν να δουν την Επανάσταση «αλλιώς», να φωτίσουν πτυχές που δεν είναι mainstream στο δημόσιο διάλογο, να θέσουν ερωτηματικά και να μας κάνουν να προβληματιστούμε. Διαλέγουμε πέντε από αυτά.

«Φουστανέλλες και Χλαμύδες: Ιστορική μνήμη και εθνική ταυτότητα 1821-1930», Χριστίνα Κουλούρη, εκδόσεις Αλεξάνδρεια.

Ξεκινώντας από το 1821, γενέθλια πράξη του σύγχρονου ελληνικού κράτους, και φθάνοντας στο 1930, όταν γιορτάζεται η επέτειος των πρώτων εκατό χρόνων ανεξαρτησίας, το βιβλίο αυτό αναλύει τις πολιτισμικές πρακτικές μέσω των οποίων αναπαριστάνεται, σκηνοθετείται, επιτελείται και «καταναλώνεται» το παρελθόν στον δημόσιο χώρο. Πρόκειται για μια κοινωνική και πολιτισμική ιστορία της μνήμης κατά τον πρώτο κρίσιμο αιώνα του ελληνικού κράτους, όταν διαμορφώνεται ο κανόνας της ιστορικής μνήμης που ορίζει και στηρίζει την εθνική ταυτότητα.

Ο τρόπος που θυμόμαστε σήμερα την Ελληνική Επανάσταση, το πάνθεον των ηρωικών μορφών, η σχέση αρχαίας και νέας Ελλάδας και η θέση του Βυζαντίου συνδέονται με τόπους μνήμης, υλικούς και συμβολικούς, που οικοδομήθηκαν εκείνη την εποχή αναδεικνύονται μέσα από την ενδιαφέρουσα μελέτη της Χριστίνας Κουλούρη.

«Όσα δεν γνωρίζατε για την Τουρκοκρατία και την Επανάσταση του 1821», συλλογική έκδοση, εκδόσεις Μεταίχμιο.

Πόσα γνωρίζουμε για την περίοδο της Τουρκοκρατίας και της Ελληνικής Επανάστασης; Τα μεγάλα και ένδοξα γεγονότα, οι μάχες και οι αγώνες των ραγιάδων μάς είναι γνωστά. Στις σελίδες της Ιστορίας ωστόσο υπάρχει πλήθος από άγνωστα περιστατικά, μαρτυρίες και διηγήσεις για τα καθημερινά προβλήματα των απλών ανθρώπων, τον τρόπο που ζούσαν, που σκέφτονταν, τον αγώνα τους για επιβίωση, αλλά και πολλές αφανείς πράξεις σπουδαίων ανδρών, που φωτίζουν τον χαρακτήρα, τη δράση και το ήθος τους.

Το βιβλίο αυτό, μέσα από σύντομα κείμενα, κάποια σε μορφή ανέκδoτων, προσεγγίζει την Ιστορία από ένα διαφορετικό πρίσμα, προβάλλοντας το άγνωστο, το περίεργο, το «ασήμαντο» – που όμως είναι ιδιαίτερα ενδιαφέροντα και γοητευτικά.

«Μια λοξή ματιά στην ιστορία: 200 χρόνια νεοελληνικού κλαυσίγελου», Διονύσης Ελευθεράτος, εκδόσεις Τόπος.

Πόσο μοιάζουν οι υποθέσεις Siemens του Μεσοπολέμου και του 1953-1957 με όσα είδαμε από το 1990; Πώς λειτούργησαν, τι προοιώνισαν τα οικονομικά σκάνδαλα του 1928-1932 και του 1946-1951; Τι δείχνει η καταπληκτική ομοιότητα ανάμεσα στους σημερινούς αφορισμούς εναντίον αλλοδαπών προσφύγων κι εκείνους σε βάρος των «τουρκόσπορων» του 1922;

Άφθονα συμβάντα, γνωστά ή άγνωστα, φαντάζουν «πρόγονοι» όσων έμελλε να ζήσουμε πολύ αργότερα. Χρηματιστηριακό σκάνδαλο του 1872-1874 συνδέει το καφενείο «Ωραία Ελλάς» με τη Σοφοκλέους του 1999. Αστυνομικοί ξυλοκοπούν φοιτητές που διαδηλώνουν υπέρ της δωρεάν εκπαίδευσης και του άρθρου 16 του Συντάγματος, στον Μεσοπόλεμο ένα… άφαντο θωρηκτό, γερμανικής κατασκευής, διεκδικεί την ιδιότητα του «πατέρα» του «γερμένου» υποβρυχίου «Παπανικολής», ενώ η εμπλοκή του Αγίου Όρους στο Μακεδονικό, όταν δεν πυροδοτούσε διπλωματικές μάχες, προκαλούσε… καλογερικό ξύλο (1905). Ο Διονύσης Ελευθεράτος ξεψαχνίζει τον Τύπο, αρχίζοντας από τα χρόνια του Όθωνα, κι αναδεικνύει γαργαλιστικές ιστορίες παράξενων ηθών και πολιτικών κυβιστήσεων.

«Το 1821 και η Αλήθεια», Γιάννης Σκαρίμπας, εκδόσεις Κάκτος.

«Ο κατά μόνον το γένος και το θρήσκευμά του διαφέρων είναι ένας άγιος, μπρος στον κατά μόνο το “κατεστημένο” του διαφέροντα (…). Οι Τούρκοι δεν ήσαν οι χειρότεροι… Ο ελληνικός λαός δε θάκανε την επανάσταση για ν’ αποκαταστήσει και πολιτικά τους κοτζαμπάσηδες. Οι λέγοντες ότι η Επανάσταση ήταν μόνον Εθνική, ή είναι αδιάβαστοι, ή δε μας λένε την αλήθεια. Σκοτώνοντας τους Τούρκους ήξερε ότι σκοτώνει το σύμμαχο των κοτζαμπάσηδων. Χωρίς τον αφανισμό πρώτα αυτουνού, δεν μπόραε να ξεπάτωνε τους άλλους. Το ότι σ’ αυτό η Επανάσταση γελάστηκε, δεν παειναπεί διόλου ότι τους εφείσθη. Θα τους πέρναε εν στόματι μαχαίρας. Το ότι νόμισε ότι για τούτο είχε καιρό, αυτό την έφαγε… Η Επανάσταση απότυχε…».

Από τον πρόλογο του συγγραφέα αναγνωρίζει κανείς την κριτική προσέγγιση του Γιάννη Σκαρίμπα προς την Επανάσταση, το πως ξεκίνησε και αναπτύχθηκε, ποια κίνητρα και φιλοδοξίες έθρεψε. Με ιδιότυπο και οξύ ύφος, ο συγγραφέας «βουτά» μέσα στα χρόνια πριν και κατά τη διάρκεια της Επανάστασης για να φωτίσει σκοτεινές πτυχές της.

«Η Ελληνική Επανάσταση μέσα από τα μάτια των Οθωμανών», Λεωνίδας Μοίρας, εκδόσεις Τόπος.

Η μελέτη του Λεωνίδα Μοίρα επιχειρεί να φωτίσει μια σχετικά άγνωστη πτυχή της Ελληνικής Επανάστασης: Τις αντιδράσεις και τον τρόπο με τον οποίο οι Οθωμανοί την προσέλαβαν και την ερμήνευσαν. Απευθύνεται τόσο στο εξειδικευμένο κοινό όσο και στον απλό αναγνώστη που επιθυμεί να κατανοήσει πληρέστερα τους κλυδωνισμούς και τις συνέπειες της Επανάστασης, καθώς και της συνακόλουθης ίδρυσης του ανεξάρτητου κράτους στο εσωτερικό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Οι αναγνώστες έχουν την ευκαιρία να παρακολουθήσουν την εξέλιξη των γεγονότων της Επανάστασης μέσα από την οπτική της οθωμανικής πολιτικής ελίτ της Κωνσταντινούπολης, των χρονικογράφων της Πύλης και των Οθωμανών αξιωματούχων από περιοχές της περιφέρειας οι οποίες βρέθηκαν στο επίκεντρο των πολεμικών συγκρούσεων. Μια σημαντική προσπάθεια για να δούμε πως μας έβλεπαν οι Οθωμανοί Τούρκοι, από την άλλη πλευρά του νομίσματος, μέσα από το δικό τους πρίσμα.