Ιστορικοί περίπατοι: Ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης μας μαθαίνει δημόσια ιστορία

Μετά την άρση του πολύμηνου lockdown, οι ιστορικοί περίπατοι στην Αθήνα («Athens History Walks»), το επιτυχημένο πρότζεκτ  που επιμελείται ο ιστορικός Μενέλαος Χαραλαμπίδης, ξεκινούν και πάλι. Ένας άνθρωπος με μεράκι και μεγάλη αγάπη για την ιστορία και την έρευνα, που «επενδύει» στη σημασία του δημόσιου χώρου και διαλόγου και στην αλληλεπίδραση με το κοινό και δεν σταματά να διοργανώνει περιπάτους που είναι σταθερά sold out.

Συζητήσαμε στο rosa.gr με τον Μενέλαο Χαραλαμπίδη για τη σημασία της δημόσιας ιστορίας, ενόψει των νέων ημερομηνιών που έχουν ανακοινωθεί μέχρι και το δεύτερο Σαββατοκύριακο του Ιουλίου: Δεκεμβριανά, «μάχη του Μακρυγιάννη», η πτώση της Καισαριανής, η διαδρομή στο κατοχικό Παγκράτι, οι δοσίλογοι της κατοχής αποτελούν τις θεματικές των νέων περιπάτων.

Από πότε ξεκινά η δημόσια ιστορία και πως αναπτύσσεται;

Η δημόσια ιστορία κάνει την εμφάνισή της στις ΗΠΑ στις αρχές της δεκαετίας του 1970 και λίγο αργότερα στην Ευρώπη. Το ενδιαφέρον με τη δημόσια ιστορία διαφοροποιείται ανάλογα με την κουλτούρα που φέρει ο κάθε λαός. Οι Αμερικάνοι χρησιμοποίησαν τη δημόσια ιστορία ως έναν τρόπο να διατηρήσουν και να αναδείξουν ην κληρονομιά τους και κυρίως τους ιστορικούς τόπους που αφορούν τον αμερικανικό εμφύλιο, ενώ στην ηπειρωτική Ευρώπη υιοθετήθηκε ένα πιο θεωρητικό μοντέλο και κυρίως στη Μεγάλη Βρετανία εντάχθηκε σε αυτό που ονομάζουμε ιστορία «από τα κάτω», δηλαδή την Ιστορία δεν την «γράφουν» μόνο οι πρωθυπουργοί, οι αυτοκράτορες και οι στρατηγοί, αλλά και οι πολλοί «αφανείς» πρωταγωνιστές της: οι γυναίκες, οι εργάτες/τριες, η νεολαία, οι πρόσφυγες κ.α.

Στην Ελλάδα πως αναπτύχθηκε;

Σε ακαδημαϊκό επίπεδο η εμφάνιση της Δημόσιας Ιστορίας στην Ελλάδα μετρά μόλις λίγα χρόνια ύπαρξης. Το μεταπτυχιακό πρόγραμμα που έχουμε φτιάξει με συναδέλφους στο Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο (ΕΑΠ) είναι το μοναδικό πρόγραμμα Δημόσιας Ιστορίας στην Ελλάδα. Σε αυτό κατανοούμε τα εργαλεία, τη μέθοδο με την οποία μπορούμε να προσεγγίσουμε ζητήματα Δημόσιας Ιστορίας. Για παράδειγμα στην Ελλάδα, ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η πολιτική διαμάχη για τη μνήμη των γεγονότων της σύγχρονης ιστορίας (Μικρασιατική Καταστροφή, Κατοχή, Εμφύλιος, Δικτατορία), με έντονο ιδεολογικό χαρακτήρα, η οποία μερικές φορές φτάνει και μέχρι την αίθουσα του κοινοβουλίου.

Πιστεύω ότι η ενασχόλησή μας με τη Δημόσια Ιστορία, θα πρέπει να έχει ως βασικό στόχο το «άνοιγμα» της γνώσης σε όσο το δυνατόν ευρύτερο κοινό, την εξεύρεση τρόπων ώστε να καταστήσουμε τη γνώση κοινό κτήμα. Με αυτό τον τρόπο μπορούν να ανανεωθούν και οι ίδιες οι ιστορικές σπουδές και ν’ αναστρέψουν την κατάσταση που έχει δημιουργηθεί από τη συστηματική απαξίωση των κοινωνικών επιστημών σε όλο το δυτικό κόσμο. Κατ’ αυτό τον τρόπο οι ιστορικές επιστήμες μπορούν να φύγουν από αυτή την «καταδίκη του μηχανογραφικού», που κάποιος συνήθως πάει και σπουδάζει Ιστορία επειδή δεν πέρασε στην πρώτη του επιλογή στις Πανελλήνιες και να ενεργοποιήσουμε συνολικά το ενδιαφέρον της κοινωνίας για την Ιστορία. Αυτό κάνει η δημόσια ιστορία: προσπαθεί να ανεβάσει ψηλότερα στη δημόσια ατζέντα τα θέματα του παρελθόντος. Πώς τα διαχειριζόμαστε; Πώς τα ερμηνεύουμε; Πώς τα κατανοούμε και τι επίδραση έχει το παρελθόν στο παρόν; Με αυτό τον τρόπο θα καταλάβουμε ότι η ιστορία δεν έχει καμία σχέση με αυτά που μαθαίνουμε στο σχολείο.

Όσα μάθαμε στο σχολείο σχετικά με τα ιστορικά γεγονότα χρίζουν αμφισβήτησης; Μπορούμε δηλαδή να μελετήσουμε «αλλιώς» το επίσημο αφήγημα;

Το επίσημο αφήγημα για το παρελθόν είναι ένα εθνικό αφήγημα, ένα αφήγημα επιλεκτικό. Επιλέγει τα στοιχεία του παρελθόντος που το βοηθούν να κάνει ένα συνεκτικό, ομοιογενές αφήγημα για το παρελθόν και αποσιωπά αυτά που παρουσιάζουν «παραφωνίες». Αυτό που μαθαίνουμε στο σχολείο, μέσα από τις τελετές και τις επετείους, είναι η mainstream αντίληψη για το παρελθόν και την Ιστορία, αυτή που έρχεται κοντά στο επίσημο αφήγημα που έχει φτιάξει ο κάθε λαός. Για αυτό υπάρχουν μεγάλες αντιδράσεις όταν η επιστημονική έρευνα έρχεται να αμφισβητήσει στοιχεία αυτού του επίσημου αφηγήματος.

Το «ξαναγράψιμο της ιστορίας» υπό την έννοια της διαρκούς αναζήτησης και διατύπωσης νέων ερωτημάτων, ανακάλυψης νέων αρχείων και πηγών γύρω από το παρελθόν και, κατά συνέπεια, η επαναδιατύπωση του παρελθόντος, είναι η κινητήριος δύναμη της επιστήμης. Πολλές φορές όμως, όταν η έρευνα ανατρέπει ή διαφοροποιεί αυτά που έχουμε μάθει για την ιστορία μας, στεκόμαστε καχύποπτα ή και εχθρικά απέναντί της. Η έκφραση «ξαναγράφουν» την Ιστορία είναι μομφή και κάνει αντιληπτή την έρευνα ως την προσπάθεια κάποιων ανθρώπων να αλλοιώσουν το παρελθόν μας έχοντας εθνική, ιδεολογικά, πολιτικά, θρησκευτικά ή άλλα κίνητρα.

Τι έχετε αποκομίσει από τους ιστορικούς περιπάτους, τόσο σε προσωπικό επίπεδο όσο και μέσα από τη συμμετοχή του κόσμου;

Προσωπικά έχω κερδίσει πάρα πολλά. Η επαφή με τον κόσμο είναι πολύ σημαντική. Δεν μου αρκούσε το αμιγώς ακαδημαϊκό κομμάτι – να αγοράζουν δηλαδή τα βιβλία μου κάποιοι, να τα διαβάζουν, να κάνω μια παρουσίαση και μέχρι εκεί. Ήθελα να εδραιώσω μια διαρκή παρουσία στο δημόσιο χώρο και να απευθυνθώ στους ανθρώπους που ενδιαφέρονται για την ιστορία. Υπάρχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον από το κοινό, ιδίως για τη σύγχρονη ιστορία. Ο κόσμος καταλαβαίνει ότι η σύγχρονη ιστορία δεν έχει φτάσει σε αυτόν, τουλάχιστον με επιστημονικό τρόπο. Αυτή η πραγματικότητα αντανακλάται και σε επίπεδο ιστορικών σπουδών. Δείτε τον συσχετισμό που υπάρχει στα ιστορικά τμήματα των ελληνικών πανεπιστημίων, ανάμεσα στις ιστορικές περιόδους: έχουμε πολλές έδρες για την αρχαία και τη βυζαντινή ιστορία – και πολύ καλά κάνουμε και τις έχουμε – αλλά απελπιστικά λίγες για τη σύγχρονη ελληνική ιστορία, δηλαδή από την Επανάσταση του 1821 και μετά.

Η μελέτη του νέου ελληνικού κράτους είναι καχεκτική στην Ελλάδα. Το κύρος που αισθανόμαστε σαν λαός ότι αντλούμε από την αρχαιότητα και το Βυζάντιο και η νευρικότητα που έχουμε στη διαχείριση της σύγχρονης ιστορίας αντανακλάται και στις σπουδές ιστορίας. Ευτυχώς, τα τελευταία χρόνια, αυτή η εικόνα έχει αρχίσει να αλλάζει. Όμως, σε μεγάλο βαθμό, η αλλαγή αυτή δεν έχει φτάσει στο κοινό. Εδώ είναι μια από τις χρησιμότητες της Δημόσιας Ιστορίας, να κάνει δηλαδή γνωστά στο ευρύ κοινό, τα αποτελέσματα της τρέχουσας έρευνας.

Πότε ξεκίνησαν οι ιστορικοί περίπατοι στην Αθήνα;

Ξεκίνησα τους ιστορικούς περιπάτους τον Οκτώβριο του 2013. Όμως με τη μορφή των μικρών ομάδων, μέχρι 25 άτομα, και της πυκνής συχνότητας, κάθε Σαββατοκύριακο, ξεκίνησαν από τον Δεκέμβριο του 2019. Όταν μας το επιτρέψει η πανδημία, θα επανέλθουν και οι μεγάλοι-ανοικτοί περίπατοι (περίπου 1.000 άτομα κάθε φορά). Προς το παρόν εκμεταλλευόμαστε την ευελιξία των μικρών ομάδων, που μας δίνει το δικαίωμα συζητήσεων, προβολής και σχολιασμού φωτογραφιών, μετά το τέλος κάθε περιπάτου. Με αυτό τον τρόπο οι ιστορικοί περίπατοι του Athens History Walks, έχουν μετατραπεί σε μικρά ιστορικά σεμινάρια, διάρκειας περίπου τριών ωρών. Για εμένα οι περίπατοι είναι σημαντικοί και για ερευνητικούς λόγους. Ό,τι νέο προκύπτει από την συνεχή έρευνα το εντάσσω στους περιπάτους και το αφηγούμαι εκεί πολύ πιο άμεσα από το να περιμένει κάποιος να το δει γραμμένο στο επόμενο βιβλίο μου. Αυτή η αμεσότητα μεταξύ έρευνας και αποδέκτη, είναι μια ιδιαίτερα γοητευτική διαδικασία.

Ο κόσμος έχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον για τη σύγχρονη ιστορία και αυτό έχει να κάνει και με τον βιωματικό χαρακτήρα. Είναι πράγματα που έχουν ζήσει οι ίδιοι ή τα έχουν ακούσει στις αφηγήσεις των γονιών τους, των παππούδων και γιαγιάδων τους. Το κίνητρο που έχει κάποιος να ενεργοποιηθεί είναι πολύ μεγάλο. Οι ιστορικοί περίπατοι μας δίνουν πολλές πληροφορίες, μας δίνουν το ιστορικό πλαίσιο και το ερέθισμα να ασχοληθούμε περαιτέρω μόνοι μας. Αυτός είναι ο στόχος τους και προς αυτή την κατεύθυνση με ενδιαφέρει να κινηθούμε.

Προγραμματισμένοι περίπατοι: Κυριακή 27 Ιουνίου, Σάββατο 3 Ιουλίου, Κυριακή 4 Ιουλίου, Σάββατο 10 Ιουλίου, Κυριακή 11 Ιουλίου. Δείτε αναλυτικά το πρόγραμμα στο:
https://www.athenshistorywalks.com/store