H πανδημία βάζει οριστικό τέλος, στη χαλαρή σχέση με την ψηφιακή τεχνολογία και το διαδίκτυο που για πάρα πολλούς ξεκινούσε και τελείωνε με την ενασχόληση με το Facebook, το χάζεμα στο YouTube, άντε και λίγη κουβεντούλα με συγγενείς και φίλους στο Skype ή στο Messenger. Τριάντα χρόνια μετά την δημιουργία του Web από τον Τιμ Μπέρνερς Λι, δεκαπέντε χρόνια μετά την εμφάνιση των Social Media και μία δεκαετία από τα πρώτα smartphones, the party is over!
Του Αντρέα Παναγόπουλου
Από τη μία μέρα στην άλλη, η χρήση των ψηφιακών εργαλείων επιβάλλεται κυριολεκτικά ως ζήτημα «ζωής και θανάτου» καθώς οι δημόσιες υπηρεσίες, οι εργοδότες, οι τράπεζες, οι ασφαλιστικοί οργανισμοί, τα καταστήματα λιανεμπορίου, η εστίαση, το σχολείο, το πανεπιστήμιο, τα πάντα υποχρεώνουν τους πολίτες, στο όνομα του lockdown και των υγειονομικών συνθηκών, τη χρήση των online υπηρεσιών τους από το σύνολο των πολιτών.
Το ξέσπασμα της πανδημίας και το lockdown που επιβλήθηκε για σχεδόν δύο μήνες στις περισσότερες χώρες του κόσμου, πέρα από τις συνέπειες που έχει στην οικονομία και ευρύτερα στην κοινωνία είχε ως αποτέλεσμα τη βίαιη εξοικείωση του συνόλου σχεδόν της κοινωνίας με τις ψηφιακές τεχνολογίες και την εξίσου βίαιη προσαρμογή σε ένας, για πολλούς, τρόπο ζωής, εργασίας, επικοινωνίας.
Οι δυνάμεις της 4ης Βιομηχανικής Επανάστασης δεν θα μπορούσαν να ελπίζουν σε καλύτερη συγκυρία για να επιβληθούν καθολικά και χωρίς αντίσταση, με τη χρήση ενός ανυπέρβλητου εργαλείου εξουσίας του ύστερου καπιταλισμού : της βιοπολιτικής.
Στο όνομα της προστασίας της υγείας μέσα από την υιοθέτηση υγειονομικών μέτρων και κανόνων που συχνά υπερβαίνουν ανθρώπινα και δημοκρατικά δικαιώματα, αλλά και με την επίκληση της «ατομικής ευθύνης», εκατομμύρια άνθρωποι με μέτριες ή και ελάχιστες ψηφιακές δεξιότητες υποχρεώνονται να χρησιμοποιούν εφαρμογές και πλατφόρμες ως το μόνο τρόπο που τους επιτρέπει να κάνουν τις συναλλαγές τους, όλα ή κάποια από τα ψώνια τους, να επικοινωνήσουν με συγγενείς και φίλους, να εργαστούν ή να συνεχίσουν τις σπουδές τους, να ψυχαγωγηθούν αλλά και να εκφραστούν μέσω της τέχνης τους μένοντας κλεισμένοι στο σπίτι. Κι αυτό, ανεξάρτητα από την ηλικία, το φύλο, την εκπαίδευση, το επάγγελμα, το εισόδημα, το αν ζουν σε πόλη, χωριό ή νησί.
Για να μπορέσει κανείς να κατανοήσει το εύρος αλλά και τη βιαιότητα αυτού του κοινωνικού μετασχηματισμού ο οποίος ήταν ήδη προσχεδιασμένος και ήλθε για να μείνει, αρκεί να δει ορισμένα πρόσφατα στοιχεία: Πριν το ξέσπασμα της πανδημίας, στην Ευρώπη ζητούνταν ψηφιακές δεξιότητες από τους 7 στους 10 εργαζομένους από όλους τους κλάδους εργασίας στον ιδιωτικό αλλά και στο δημόσιο τομέα. Ενας στους τρεις δεν διέθετε καμία. Σε ο,τι αφορά την Ελλάδα, ο αριθμός των ατόμων που διαθέτουν τουλάχιστον βασικό επίπεδο ψηφιακών δεξιοτήτων έφτανε, το 2018, στο 46% και παραμένει πολύ κάτω του μέσου όρου της Ε.Ε. (57%) ο οποίος είναι επίσης χαμηλός. Είναι χαρακτηριστικό ότι το 2017, το ποσοστό του ελληνικού πληθυσμού που χρησιμοποιούσε το διαδίκτυο σε τακτική βάση (67%) ήταν από τα χαμηλότερα μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών (ο μέσος όρος της Ε.Ε. ήταν 81%). Ποσοστό που όπως όλα δείχνουν έχει εκτιναχθεί το τελευταίο τρίμηνο του εγκλεισμού στο σπίτι.
Τηλεργασία και τηλεκπαίδευση αν και όχι άγνωστες θεωρητικά και εν μέρει πρακτικά από εξωτικοί όροι γιναν καθημερινό θέμα συζήτησης και πιεστική ανάγκη εκμάθησης και λειτουργίας. Διαδίκτυο και πλατφόρμες επικοινωνίας κάθε είδους παύουν να έχουν ψυχαγωγικό και ενημερωτικό χαρακτήρα και γίνονται εργαλεία δουλειάς. Εχουμε, με άλλα λόγια, να κάνουμε με μία αλλαγή υποδείγματος που η σύγχρονη κοινωνία και οι εν ζωή γενεές έχουν πολλές δεκαετίες να δουν να συμβαίνει με τέτοια ταχύτητα και τέτοια καθολικότητα. Την ίδια στιγμή, θα πρέπει να πούμε ότι αυτή η αλλαγή υπακούει σε αδήριτους ιστορικούς κανόνες που θέλουν τις μεγάλες τεχνολογικές αλλαγές να συμβαίνουν εντός και εξαιτίας μεγάλων κρίσεων και τα αποτελούν προοίμιο κοινωνικών αλλαγών. Από την εφεύρεση της τυπογραφίας μέχρι τις πρώτες ατμομηχανές (πρώτη βιομηχανική επανάσταση) , από τον ηλεκτρισμό και τον τηλέγραφο (δεύτερη βιομηχανική επανάσταση) μέχρι την δημιουργία της πυρηνικής βόμβας, την προσσελήνωση και την κατάκτηση του διαστήματος και την εφεύρεση των υπολογιστών (τρίτη βιομηχανική επανάσταση). Πόλεμοι, πανδημίες, οικονομικά κραχ έδωσαν ώθηση επιταχύνοντας τις εξελίξεις και βοήθησαν να ωριμάσουν οι συνθήκες για την επιβολή των μεγάλων βιομηχανικών επαναστάσεων που κάθε μία της άλλαξε ριζικά την εργασία, την παραγωγή, την παιδεία, τα πολιτικά συστήματα, τον πολιτισμό, τον τρόπο ζωής και σκέψης των ανθρώπων. Αυτό ακριβώς συμβαίνει και σήμερα και όχι μόνο.
Η νέα οικονομική κρίση λόγω του παγώματος της παραγωγικής δραστηριότητας και της κατάρρευσης τόσο της προσφοράς όσο και της ζήτησης φέρνει μαζί της την εκ βάθρων αλλαγή των εργασιακών σχέσεων με την ελαστικοποίηση της εργασίας, την εκ περιτροπής δουλειά, τη μείωση μισθών ενώ στο βάθος του όχι και τόσο μακρινού ορίζοντα μπορεί κάποιος να δει στρατιές ρομπότ να καταλαμβάνουν ένα πλήθος θέσεων εργασίας που σήμερα ανήκουν σε ανθρώπους επιδεινώνοντας έτσι το χάσμα των κερδών μεταξύ κεφαλαίου και εργατών, πλούσιων και φτωχών. Είναι χαρακτηριστικό ότι η Παγκόσμια Τράπεζα προέβλεπε πέρσι ότι το 2022 θα χάσουν τη δουλειά τους 150 εκατομμύρια άνθρωποι, ενώ 300 εκατομμύρια θα πασχίζουν μάταια να εισέλθουν στην αγορά εργασίας ενώ ήδη το 75% των εργαζομένων στη χαλυβουργία, για παράδειγμα, έχουν υποκατασταθεί από μηχανές.
Μαζί με αυτά επιταχύνεται σε παγκόσμιο επίπεδο μία βαθιά συστημική αλλαγή που περιλαμβάνει την αντικατάσταση των παλιών μοντέλων παραγωγής και διανομής προϊόντων και υπηρεσιών, την εισβολή της τεχνητής νοημοσύνης σε κάθε πτυχή της ανθρώπινης δραστηριότητας, το διαδίκτυο των πραγμάτων, τα κρυπτονομίσματα, τις τεχνολογίες blockchain, την επεξεργασία μεγάλων δεδομένων (big data).
Οι υποστηρικτές αυτού του κοινωνικού μετασχηματισμού κάνουν λόγο για μία πιο εύκολη καθημερινότητα, μεγαλύτερη παραγωγικότητα με λιγότερη εργασία, επανάσταση σε κρίσιμους τομείς, όπως η υγεία, και υπόσχονται ένα βιώσιμο μέλλον με ελεγχόμενη χρήση της ενέργειας και των πόρων, ελάχιστα απορρίμματα και μέγιστη ανακύκλωση και αποτελεσματική αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Δεν εξηγούν όμως τι θα γίνει με τις εκατομμύρια χαμένες θέσεις εργασίας, με τα ασφαλιστικά συστήματα και ο,τι έχει απομείνει από το κοινωνικό κράτος προτείνοντας «λύσεις» τις οποίες όμως δεν εξειδικεύουν όπως τον «κοινωνικό μισθό» για όλους και τη μείωση των ημερών και ωρών εργασίας χωρίς (;) μειώσεις εισοδημάτων.
Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν και εκείνοι που αποδεχόμενοι τον αναπόφευκτο θρίαμβο της της 4ης Βιομηχανικής Επανάστασης και των νέων ευκαιριών που αυτή εμπεριέχει για τις ανθρώπινες κοινωνίες θέτουν το ερώτημα: «Ευκαιρία αλλά για ποιούς; Έχει σημασία ποια είναι η ευκαιρία, ποιον αφορά και ποιοι είναι οι όροι της. Αυτό είναι κάτι που συζητιέται σπάνια ή καθόλου».
Ο καθηγητής οικονομικών του Πανεπιστημίου Λιντς, Τζέιμι Μόργκαν, σημειώνει σε άρθρο του στο The Conversation:
«Η έμφαση στα οφέλη και η εστίαση στην ανάγκη για επενδύσεις αποσπούν το ενδιαφέρον από το βασικό ζήτημα που είναι ποιος θα κατέχει την βασική υποδομή του μέλλοντός μας. Οι μεγάλες εταιρείες στοχεύουν στον έλεγχο της πνευματικής ιδιοκτησίας των τεχνολογιών που θα επηρεάσουν κάθε πτυχή της ζωής. Ταυτόχρονα, όσοι γράφουν για την τέταρτη βιομηχανική επανάσταση αναγνωρίζουν ότι μπορεί να υπάρξει αυτό που αποκαλούν ‘τεχνολογική ανεργία’. Οι τρέχουσες αξιώσεις σχετικά με τον πιθανό ρυθμό μετατόπισης εργασίας είναι μικτές. Ορισμένες έρευνες υποστηρίζουν ότι το 30% έως 50% των σημερινών μορφών απασχόλησης μπορεί να εξαφανιστεί. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι είναι πιο πιθανό το ποσοστό να κυμανθεί στο 10%.
» Ωστόσο, το σιωπηρό μήνυμα που μεταδίδεται από εταιρείες και συμβούλους, παρά το γεγονός ότι αυτό θα επηρεάσει τους περισσότερους τομείς της κοινωνίας, είναι ότι ‘το μέλλον έρχεται και θα έπρεπε να το συνηθίσετε’. Και τα μηνύματα και οι πολιτικές των κυβερνήσεων τείνουν προς αυτή την άποψη. Για τις κυβερνήσεις, οι ευκαιρίες έχουν μεταφραστεί σε γλώσσα ανταγωνιστικών απειλών: ‘αν δεν τα κάνουμε εμείς, θα τα κάνουν οι άλλοι’. Έτσι η προσοχή επικεντρώνεται με έμφαση στις αναπόφευκτες οικονομικές συνέπειες χωρίς να εξετάζονται οι ευρύτερες κοινωνικές επιπτώσεις που θα χρειαστούν διαχείριση».
Και η Αριστερά, σε όλο το φάσμα της, από τον ΣΥΡΙΖΑ μέχρι το ΚΚΕ και την, τι λένε για όλα αυτά; Το συνδικαλιστικό και το φοιτητικό κίνημα που τα αφορά άμεσα ο μετασχηματισμός στην εργασία και την εκπαίδευση;
Δυστυχώς το θεωρητικό οπλοστάσιο της Αριστεράς δεν περιλαμβάνει ούτε κριτικές αναλύσεις ούτε, πολλοί περισσότερο, συγκεκριμένες θέσεις για την τρίτη και τέταρτη βιομηχανική επανάσταση κάτι που έχει ως συνέπεια την αμηχανία της μπροστά σε αυτό που συμβαίνει και τις συνέπειές του. Αυτό έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τον ίδιο τον μαρξισμό που γεννήθηκε μέσα στο απόγειο της πρώτης βιομηχανικής επανάστασης και που μαζί με το κεφάλαιο αναλύθηκαν από τον ίδιο τον Καρλ Μαρξ αλλά και τις κριτικές αναλύσεις του Λένιν για τον τεϊλορισμό* (την επιστημονική διαχείριση της παραγωγής) και του Γκράμσι για τον φορντισμό** μια από τις πρώτες προσπάθειες εφαρμογής της επιστήμης στη μηχανική των διαδικασιών της παραγωγής, «τέκνα» και οι δύο της δεύτερης βιομηχανικής επανάστασης.
Σήμερα, η αντίδραση της Αριστερά, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και παγκόσμια, είναι αναιμική, περιπτωσιολογική και σχεδόν πάντοτε αμυντική με προσκόλληση στους παλιούς, ξεπερασμένους όρους και συνθήκες όπως αυτές διαμορφώθηκαν στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, στο τέλος δηλαδή της 2ης Βιομηχανικής Επανάστασης.
Είναι αλήθεια ότι οι δύο τελευταίες βιομηχανικές επαναστάσεις συμβαίνουν πριν προλάβουμε να αντιληφθούμε τα χαρακτηριστικά και τις συνέπειές τους όχι μόνο στην εργασία αλλά και σε άλλα εξ’ ίσου σημαντικά ζητήματα όπως τα δημοκρατικά και ανθρώπινα δικαιώματα, η νομοθεσία, η προστασία των προσωπικών δεδομένων, τα πνευματικά δικαιώματα, το περιβάλλον, η διατροφή αλλά και ο συσχετισμός δυνάμεων και οι γεωπολιτικές παράμετροι. Επίσης αλήθεια όμως είναι ότι εδώ και πενήντα σχεδόν χρόνια, η αριστερή σκέψη έχει μείνει στάσιμη σε ό,τι αφορά τις τεχνολογικές , οικονομικές και κοινωνικές εξελίξεις.
Η Αριστερά θα πρέπει επειγόντως να ανοίξει τη συζήτηση και να κάνει τις απαραίτητες θεωρητικές και προγραμματικές επεξεργασίες.
Όμως κάθε είδους επεξεργασία και σχέδιο, εάν αυτό γίνει με τους όρους της προ της πανδημίας εποχής, θα είναι καταδικασμένο καθώς το μόνο που μπορεί να πετύχει είναι μια πολύ βραχυπρόθεσμη διαχείριση της πραγματικότητας και του σχεδιασμού και εφαρμογής μίας σοσιαλιστικής στρατηγικής.
Από την πλευρά μας υποσχόμαστε να συμβάλουμε προς αυτή την κατεύθυνση
* Ο τεϊλορισμός είναι επιστημονική διαχείριση είναι θεωρία διαχείρισης που αναλύει και συνθέτει ροές εργασίας. Ο κύριος στόχος του είναι η βελτίωση της οικονομικής αποδοτικότητας, ιδίως της παραγωγικότητας της εργασίας. Ήταν μια από τις πρώτες προσπάθειες εφαρμογής της επιστήμης στη μηχανική των διαδικασιών και στη διαχείριση. Βικιπαίδεια
**Ο φορντισμός είναι ένα καθεστώς συσσώρευσης που έχει ως χαρακτηριστικά την καθετοποιημένη μαζική παραγωγή, την σταθερότητα στα κέρδη της επιχείρησης, την συνεχή λειτουργία των εργοστασίων με πλήρη παραγωγή και πλήρη απασχόληση. Βικιπαίδεια
