Το κείμενο αποτελεί επιμελημένο απόσπασμα από το Δελτίο Κοινωνικών Εξελίξεων 2021 του Ινστιτούτου Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ που θα κυκλοφορήσει τις επόμενες ημέρες.
Θεσμοί
Σύμφωνα με την τακτική έρευνα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (Ευρωβαρόμετρο) για τις αντιλήψεις των Ελλήνων πολιτών για μία σειρά κρίσιμων ζητημάτων σε σχέση με την Ελλάδα και την ΕΕ, η Ελλάδα συγκεντρώνει το υψηλότερο ποσοστό δυσπιστίας στην τηλεόραση (78%), ενώ οι πολίτες στη συντριπτική τους πλειοψηφία θεωρούν ότι στα ελληνικά ΜΜΕ και στο διαδίκτυο συναντούν συχνά ειδήσεις που διαστρεβλώνουν την πραγματικότητα ή είναι ακόμα και ψευδείς (85%).
Ως προς τους θεσμούς, οι Έλληνες έχουν τη χειρότερη εικόνα για την Ευρωπαϊκή Ένωση, μαζί με τους Τσέχους (31% θετική εικόνα, 37% ουδέτερη, 32% αρνητική), θεωρώντας ωστόσο ότι η Ελλάδα δεν μπορεί να αντιμετωπίσει καλύτερα το μέλλον εκτός της ΕΕ, με το 75% των Ελλήνων να θέλουν την Ελλάδα εντός της ΕΕ, όμως το 50% των πολιτών θέλει μια διαφορετική ΕΕ και μια διαφορετική Ελλάδα εντός της ΕΕ. Επίσης, έχουν αρνητική πρωτιά στην πεποίθηση ότι τα συμφέροντα της χώρας δεν λαμβάνονται επαρκώς υπόψη στην Ευρωπαϊκή Ένωση (71%), δηλώνοντας ότι η προσωπική τους άποψη δεν είναι υπολογίσιμη (89%).
Η Ελλάδα εμφανίζει το υψηλότερο ποσοστό δυσπιστίας απέναντι σε ευρωπαϊκούς και ελληνικούς θεσμούς, με τα ποσοστά ωστόσο να βρίσκονται στο χαμηλότερο σημείο της τελευταίας πενταετίας (92% έλλειψη εμπιστοσύνης στα πολιτικά κόμματα, 71% στην κυβέρνηση και 75% στη Βουλή).
Η ΕΕ εξακολουθεί να υπερβαίνει την εμπιστοσύνη που εκφράζεται για τους ελληνικούς θεσμούς, με εξαίρεση το στρατό και την αστυνομία, ενώ διχασμένη είναι η ελληνική κοινή γνώμη για τη δικαιοσύνη. Επίσης, οι Έλληνες έχουν το υψηλότερο ποσοστό αρνητικής αξιολόγησης της κατάστασης στην οποία βρίσκεται η χώρα (83%), ενώ θεωρούν ότι η ποιότητα της ζωής τους έχει χειροτερεύσει στην ΕΕ (σε ποσοστό 84%, 9 μονάδες πάνω από την Κύπρο).
Στη χώρα μας καταγράφονται τα υψηλότερα ποσοστά δυσαρέσκειας (αν και βαίνουν σταδιακά μειούμενα από το 2016) σχετικά με τον τρόπο λειτουργίας της δημοκρατίας τόσο στην ΕΕ όσο και στην Ελλάδα (ΕΛ:65%, ΕΕ:44%).
ΜΜΕ
Η ανεξαρτησία, η διαφάνεια και η πολυφωνία αποτελούν χαρακτηριστικά της ελευθερίας των μέσων ενημέρωσης, όπως, επίσης, και της απρόσκοπτης εργασίας των λειτουργών τους. Σύμφωνα με τον Γενικό Γραμματέα του ΟΗΕ, Αντόνιο Γκουτέρες, το τελευταίο διάστημα αναδύεται μια δεύτερη πανδημία, η πανδημία παραπληροφόρησης, από επικίνδυνες συμβουλές υγείας μέχρι θεωρίες συνωμοσίας. Σε κάθε κρίσιμη ιστορική στιγμή -οικονομικά, κοινωνικά, πολιτικά- ο “Τύπος” -που αποτελείται από τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης μέχρι τις πιο σύγχρονες πλατφόρμες πληροφόρησης- αποτελεί εύφορο έδαφος για την εξάπλωση ψευδών ειδήσεων. Αυτή η παρατήρηση αφορά και το τρίγωνο: ΜΜΕ- πολιτική/οι- οικονομία.
Σε ευρωπαϊκό, επίσης, επίπεδο, σύμφωνα με τα στοιχεία που συγκεντρώνει το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, σε συνεργασία με τους Δημοσιογράφους Χωρίς Σύνορα, η Ελλάδα βρίσκεται ελάχιστες θέσεις πριν από το τέλος (μόλις τρεις), με το καθεστώς της ελευθερίας του Τύπου να χαρακτηρίζεται «προβληματικό» για το 2020. Την ίδια χρονιά ακόμη και οι δημοσιογράφοι του ρεπορτάζ υγείας αποκλείστηκαν από την κυβερνητική ενημέρωση για την εξέλιξη της πανδημίας.
Γράφημα 1: Ελευθερία του Τύπου στην ΕΕ για το 2020
Δικαίωμα του συνέρχεσθαι
Οι κυβερνήσεις, όπως πολύ εύστοχα παρατήρησε στην αρχή της πανδημίας, ο Ιταλός φιλόσοφος Agamben, θα χρησιμοποιήσουν κάθε δυνατότητα για να εδραιώσουν την εξουσία τους ειδικά σε περιόδους κρίσης. Η πανδημική κρίση παρέχει αυτήν την ευκαιρία εδραίωσης μέσω και των κοινοβουλευτικών διαδικασιών. Οι συζητήσεις, εν καιρώ πανδημίας, διεξάγονται με περιορισμένο αριθμό βουλευτών, καθώς και οι ψηφοφορίες διεξάγονται χωρίς την αυτοπρόσωπη παρουσία τους.
Υπό αυτές τις συνθήκες έχουν ψηφιστεί συνολικά 105 νόμοι, πράξεις νομοθετικού περιεχομένου και διεθνείς συμβάσεις. Όμως στα στοιχεία δεν εντάσσονται οι τελευταίας στιγμής τροπολογίες που κατατίθενται σε άσχετα νομοσχέδια που αφορούν κρίσιμα ζητήματα, όπως η εξίσωση των επαγγελματικών δικαιωμάτων πτυχιούχων ΑΕΙ με αποφοίτους κολεγίων τριετούς φοίτησης.
Γράφημα 2: Νομοθετική εργασία Μάρτιος 2020- Φεβρουάριος 2021
Στο αποκορύφωμα της «προβληματικής» διαδικασίας, τον Ιούλιο του 2020, ψηφίστηκε από τη Βουλή (N. 4703/2020 Δημόσιες υπαίθριες συναθροίσεις και άλλες διατάξεις), ένα αμφιλεγόμενο νομοσχέδιο, σύμφωνα με τις οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων αλλά εξέχουσας σημασίας για τα δικαιώματα των πολιτών, ο νόμος για τις δημόσιες υπαίθριες συναθροίσεις.
Μετά την ψήφισή του, στις διατάξεις αυτού του νομοσχεδίου που προβλέπουν την επιβολή περιορισμών στις περιπτώσεις συναθροίσεων που αριθμούν λίγους διαδηλωτές στηρίχθηκε ο περιορισμός όλων των συγκεντρώσεων και διαδηλώσεων, οι οποίες αποτελούν συνταγματικά κατοχυρωμένο τρόπο έκφρασης μέσω του οποίου η δημοκρατία διατηρείται ζωντανή.
Δικαιώματα κρατουμένων
Η πανδημία επιδείνωσε την προβληματική κατάσταση στις ελληνικές φυλακές. Την κατάσταση είχε περιγράψει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στην έκθεσή της για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων, που είχε αναδείξει ζητήματα όπως ο υπερπληθυσμός, οι ανεπαρκείς υπηρεσίες υγείας στις φυλακές και η χρόνια έλλειψη προσωπικού.
Για το ίδιο ζήτημα του υπερπληθυσμού η Ελλάδα καταδικάστηκε τον Ιούλιο του 2020 από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, καθώς οι συνθήκες που επικρατούν στις φυλακές συνιστούν παραβίαση των στοιχειωδών Κανόνων των Ηνωμένων Εθνών για τη Μεταχείριση των Κρατουμένων («Κανόνες Μαντέλα»), που προβλέπουν κάθε κρατούμενος/η να έχει ένα κελί ή ένα δωμάτιο μόνος/η του/της και οι κρατούμενοι/ες να κατανέμονται, όσο το δυνατόν περισσότερο, σε φυλακές κοντά στο σπίτι τους ή σε χώρους κοινωνικής αποκατάστασης.
Η πανδημία και ο υπερπληθυσμός των φυλακών συνιστούν επιπλέον κίνδυνο για την υγεία των κρατουμένων. Παρά τις κατευθυντήριες οδηγίες του Παγκοσμίου Οργανισμού Υγείας, με βάση τις οποίες οι αρχές κράτησης πρέπει να διασφαλίσουν ότι γίνονται σεβαστά τα ανθρώπινα δικαιώματα, ότι οι άνθρωποι δεν είναι αποκομμένοι από τον εξωτερικό κόσμο και -το πιο σημαντικό- ότι έχουν πρόσβαση σε πληροφορίες και επαρκή παροχή υγειονομικής περίθαλψης, η Ελλάδα αποτελεί ένα από τα εννέα κράτη της ΕΕ που μέχρι τον Μάρτιο του 2021 δεν έχει λάβει μέτρα αποσυμφόρησης.
Η πανδημία χτύπησε, όπως ήταν αναμενόμενο, και τις φυλακές. Παρά την επίσημη ανακοίνωση του Υπουργείου Υγείας για την εξέλιξη της πανδημίας, που αναφέρει ρητώς ότι οι κρατούμενοι και το προσωπικό των φυλακών ανήκουν στις «ευάλωτες ομάδες», ο εμβολιασμός των κρατουμένων ξεκίνησε μόλις την 1η Ιουλίου, ενώ αξίζει να τονιστεί ότι στην αρχή της πανδημίας, τον Μάρτιο του 2020, υπηρετούσαν συνολικά μόλις επτά γιατροί στο σύνολο των σωφρονιστικών ιδρυμάτων της χώρας.
Αστυνομική βία
Η ελληνική κοινωνία έγινε μάρτυρας πρωτοφανών περιστατικών απρόκλητης αστυνομικής βίας. Η παράνομη διάλυση συνάθροισης φεμινινιστριών στην πλατεία Συντάγματος, η εισβολή στο σπίτι γνωστού σκηνοθέτη, ο ξυλοδαρμός νεαρού στη Νέα Σμύρνη και όσα επακολούθησαν τις επόμενες μέρες είναι κάποια από αυτά.
Δυστυχώς, καταγράφεται πληθώρα περιστατικών αστυνομικής αυθαιρεσίας, που πλέον δεν μπορούν να χαρακτηριστούν ως «μεμονωμένα περιστατικά», καθώς, σύμφωνα με το Συνήγορο του Πολίτη, οι καταγγελίες για αστυνομική βία εντός του 2020 έχουν αυξηθεί κατά 75%.
Η αστυνομική αυθαιρεσία δεν μπορεί παρά να ενταθεί όσο θα ενισχύεται ο ρόλος των αστυνομικών αρχών σε τομείς που θα έπρεπε να παραμένουν εκτός της αρμοδιότητάς τους, όπως η φύλαξη των πανεπιστημίων ή η προστασία των ανηλίκων που οι γονείς τους έχουν καταδικασθεί ή συλληφθεί.
Επείγει λοιπόν να τεθούν στη δημόσια συζήτηση προτάσεις αλλαγής της αστυνομίας, όπως, για παράδειγμα, αυτές της «Επιτροπής Αλιβιζάτου» που περιλαμβάνουν:
- την επαναφορά ατομικών διακριτικών στις στολές όλων των αστυνομικών οργάνων.
- την τοποθέτηση καμερών στο εσωτερικό των αστυνομικών οχημάτων, στα κρατητήρια και στα γραφεία όπου διεξάγονται ανακρίσεις.
- την προστασία των θυμάτων αστυνομικής βίας.
- την αιτιολόγηση του σχεδιασμού μιας επιχείρησης, ειδικά εάν σε αυτή έγινε χρήση όπλων.
- την εξάλειψη των λόγων για τους οποίους αναστέλλεται η πρόοδος των ανακρίσεων στο πλαίσιο της ΕΛΑΣ.
- τη συστηματική διδασκαλία των ανθρώπινων δικαιωμάτων στις αστυνομικές σχολές.
- την άμεση συμμόρφωση προς τις καταδικαστικές αποφάσεις του ΕΔΔΑ και την έκφραση συγγνώμης στα θύματα ή στις οικογένειές τους.
- την ενίσχυση του Συνηγόρου του Πολίτη και τη διεύρυνση των νομικών του αρμοδιοτήτων.
Οι προτάσεις μπορούν να πάνε και ένα προοδευτικό βήμα παρακάτω και για την ασφάλεια των ίδιων των αστυνομικών με:
- τον αφοπλισμό των αστυνομικών εκτός υπηρεσίας.
- τον περιορισμό της χρήσης χημικών ουσιών στις συγκεντρώσεις που είναι επικίνδυνες για τη δημόσια υγεία.
- την εναντίωση στην στρατιωτικοποίηση της αστυνομίας, οι αστυνομικοί να μην εξαναγκάζονται να διαμένουν μέσα στις σχολές κατά τα έτη φοίτησής τους.
- την πρόσληψη μέσω ΑΣΕΠ των αποφοίτων αστυνομικών σχολών και όχι ειδικών φρουρών (σσ. ενδεικτικό παράδειγμα αποτελεί το γεγονός ότι τον Αύγουστο 2019, αμέσως μετά τις εκλογές, προκηρύχθηκε διαγωνισμός για χίλιους πεντακόσιους ειδικούς φρουρούς. Η πρόσληψη ολοκληρώθηκε τον Οκτώβριο 2019, ενώ παράλληλα καταργήθηκαν οκτακόσιες εβδομήντα θέσεις αστυφυλάκων από αστυνομικές ακαδημίες).
- τη θέσπιση αυστηρών κανόνων για τις προσαγωγές.
- τον πραγματικό έλεγχο των περιστατικών αυθαιρεσίας.
* Το κείμενο αποτελεί επιμελημένο απόσπασμα από το Δελτίο Κοινωνικών Εξελίξεων 2021 του Ινστιτούτου Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ που θα κυκλοφορήσει τις επόμενες ημέρες και θα είναι διαθέσιμο στο www.enainstitute.org (Υπεύθυνη έκδοσης Δελτίου Ειρήνη-Ακριβή Νταή- Ειδικοί συνεργάτες για τη θεματική «Διαφθορά, ΜΜΕ, Δημοκρατία & Δικαιώματα»: Ορέστης Χατζηγιαννάκης, Μίνα Κωστοπούλου και Χάρις Τριανταφυλλίδου).
