«Πολιτικός» μέχρι το τέλος: Ο Παζολίνι ζούσε μέσα στην ιστορία, όχι μόνο μέσα στα γεγονότα

Το 2022 σηματοδοτεί την εκατονταετηρίδα από την έλευση στην εξουσία του φασιστικού καθεστώτος στην Ιταλία, με την «Πορεία στη Ρώμη», στα τέλη Οκτωβρίου 1922. Αυτό συμπίπτει με την επικράτηση της ακροδεξιάς Τζόρτζια Μελόνι στις πρόσφατες εκλογές και το σκοτάδι που σκεπάζει τον ουρανό της Ρώμης και της υπόλοιπης χώρας. Απέναντι σε αυτό το σκοτάδι, το έργο του Παζολίνι θα έρχεται να ρίχνει πάντα φως και να τραβά το χαλί κάτω από τα πόδια οπισθοδρομικών ηγετών και ιδεών.

Γεννημένος στις 5 Μαρτίου 1922, ο Παζολίνι άφησε το στίγμα του όχι μόνο σε πολλές και διαφορετικές πτυχές της ιταλικής κουλτούρας, αλλά και στον παγκόσμιο κινηματογράφο και τη θεωρία του κινηματογράφου. Από πολλές απόψεις, ο Ιταλός κινηματογραφιστής παραμένει ζωντανός στην ευρωπαϊκή ήπειρο, εμπνέοντας νέους καλλιτέχνες, κινήματα και θεωρητικούς. Αναφέρεται συχνά, γιορτάζεται συχνά και παρεξηγείται συχνά. Ο Παζολίνι παραμένει μέρος των σύγχρονων συζητήσεων και μνημονεύεται για το έργο του. Τοιχογραφίες με το πρόσωπό του κοσμούν σημεία της Ρώμης, ωστόσο ο ίδιος δεν κατάγεται από την ιταλική πρωτεύουσα.

Γεννήθηκε στη Μπολόνια, γιος της Σουζάνας, μιας δασκάλας δημοτικού που πάντα λατρευόταν μέσα από τα έργα του. «Είχα μεγάλη αγάπη για τη μητέρα μου… μια υπερβολική, σχεδόν τερατώδη αγάπη», έγραφε. Η σχέση με τον πατέρα του, τον Κάρλο Αλμπέρτο, πρώην στρατιώτη στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο όσο και κατά τη διάρκεια του φασιστικού καθεστώτος, ήταν περίπλοκη. «Πάντα πίστευα ότι μισούσα τον πατέρα μου, αλλά στην πραγματικότητα δεν τον μισούσα· ήμουν σε σύγκρουση μαζί του, σε κατάσταση μόνιμης, ακόμη και βίαιης, έντασης μαζί του», είχε τονίσει.

Η πρεσβεία της Ιταλίας στην Αθήνα και το Ιταλικό Μορφωτικό Ινστιτούτο Αθηνών παρουσιάζουν αφιέρωμα στον Πιερ Πάολο Παζολίνι με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από τη γέννησή του (4 Οκτωβρίου - 25 Νοεμβρίου 2022)

Ο Παζολίνι μεγάλωσε στη βορειοανατολική πλευρά του Φρίουλι, που συνόρευε με τη Γιουγκοσλαβία, ζώντας κυριολεκτικά στα σύνορα του «δυτικού μπλοκ» κατά τις πρώτες μέρες του Ψυχρού Πολέμου. Αυτή η περίπλοκη πραγματικότητα συνέβαλε στην απώλεια του νεαρού αδελφού του, τον οποίο αποκαλούσε «il migliore di tutti noi» — «ο καλύτερος όλων μας». Ο Guidalberto Pasolini ήταν μέλος της «Brigate Osoppo», μιας ομάδας παρτιζάνων, με μέλη που ανήκαν σε διαφορετικές πολιτικές παραδόσεις. Σκοτώθηκε τον Φεβρουάριο του 1945 από κομμουνιστές παρτιζάνους κατά τη διάρκεια της περιβόητης σφαγής του Porzûs, σε μια από τις πιο οδυνηρές ενδοαντιστασιακές συγκρούσεις του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Αυτό ήταν ένα επεισόδιο που άφησε βαθιά σημάδια στη ζωή του Παζολίνι, αλλά δεν τον απώθησε ποτέ από τον μαρξισμό και το Κομμουνιστικό Κόμμα Ιταλίας (PCI).

Μόλις τρία χρόνια μετά τον θάνατο του αδελφού του, έγινε επικεφαλής τοπικού πυρήνα του κόμματος, τη στιγμή που άρχιζε να γίνεται γνωστός ως ποιητής. Παρέμεινε κοντά στο PCI σε όλη του τη ζωή, δηλώνοντας περίφημα ότι το κόμμα ήταν «una specie di paese nel paese, di nazione pulita nella nazione sporca», «ένα είδος χώρας μέσα στη χώρα, ένα καθαρό έθνος σε ένα βρώμικο έθνος». Όμως ο ίδιος δεν ήταν ποτέ άνθρωπος της «γραμμής» του κόμματος, ήταν αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «ετερόδοξος κομμουνιστής», αιρετικός, πολλές φορές ενάντια στις επίσημες θέσεις του κόμματος. Σίγουρα δεν ήταν ο μόνος στον πολιτιστικό κόσμο που βρέθηκε στις τάξεις του κόμματος, καθώς αρκετοί συγγραφείς και σκηνοθέτες, συμπεριλαμβανομένου του Gillo Pontecorvo, σκηνοθέτη της «Μάχης του Αλγερίου», ήταν συνταξιδιώτες στο άρμα του PCI, παρά την άσκηση κριτικής προς το κόμμα.

Μία από τις μεγάλες συγκρούσεις του Παζολίνι με το PCI ήρθε όταν κατηγορήθηκε για σεξουαλική παρενόχληση ανηλίκων, μία ανυπόστατη κατηγορία που ποτέ δεν τεκμηριώθηκε, αλλά τον οδήγησε στην αποβολή από το κόμμα και την μετακόμισή του στη Ρώμη. Εκεί θα γινόταν μέρος των πολιτιστικών κύκλων της πρωτεύουσας, ζώντας σε πολλές γειτονιές, ιδρύοντας λογοτεχνικά περιοδικά και γράφοντας μυθιστορήματα. Άρχισε να εργάζεται ως σεναριογράφος τη δεκαετία του 1950, αλλά μόλις τη δεκαετία του 1960 ξεκίνησε η πιο σημαντική δουλειά του: ο κινηματογράφος και οι ταινίες.

Θα ζούσε στη Ρώμη μέχρι τον τραγικό του θάνατο, ο οποίος παραμένει «τυλιγμένος» με ένα πέπλο μυστηρίου, τον Νοέμβριο του 1975. Η ποικιλομορφία των ταινιών του παραμένει αξιοσημείωτη: άλλες διαδραματίζονται σε ρωμαϊκά προάστια, άλλες αποτελούν διασκευές του χριστιανικού ευαγγελίου, άλλες βασίζονται στην ελληνική μυθολογία κι άλλες σε σημαντικές λογοτεχνικές πηγές από τον Μεσαίωνα («Τριλογία της Ζωής»), αλλά και σε άμεσες αναφορές στον ιδεολογικό σκοταδισμό, όπως η ταινία «120 μέρες στα Σόδομα» (1975), όπου εξερεύνησε τη διαστροφική φύση του φασισμού, ιδιαίτερα την περίοδο της πτώσης του, όταν πλησίαζε η ήττα.

Οι πολλές «ταυτότητες» του Παζολίνι

Ο Παζολίνι υπήρξε ποιητής, ο οποίος δημοσίευσε έργα τόσο στα ιταλικά όσο και στα φριουλικά, τη διάλεκτο της περιοχής της μητέρας του, ξεκινώντας από τα νεανικά του χρόνια, κι αμέσως καταξιώθηκε σους λογοτεχνικούς κύκλους. Το πρώτο του ποιητικό βιβλίο, που κυκλοφόρησε όταν ήταν μόλις 20 ετών, εγκωμιάστηκε από τον κριτικό Τζιανφράνκο Κοντίνι, ένα από τα σημαντικότερα πρόσωπα της ιταλικής λογοτεχνικής σκηνής.

Υπήρξε όμως και μυθιστοριογράφος, με τα δύο του μυθιστορήματα «Ragazzi di vita» και «Una vita violenta» να αποτελούν αντικείμενο σκληρής κριτικής από το κομματικό κατεστημένο, με τον κομμουνιστή κριτικό λογοτεχνίας, Κάρλο Σαλινάρι, να επιτίθεται στον καλλιτέχνη.  Αν κάτι, όμως, έδωσε τον Παζολίνι διεθνή απήχηση, αυτό ήταν σίγουρα ο κινηματογράφος, τραβώντας τον μακριά από την οικονομική και εργασιακή ανασφάλεια, καθώς και τις περιστασιακές συνεργασίες. Για την πλειοψηφία της παγκόσμιας κινηματογραφικής κοινότητας, ο Παζολίνι είναι κινηματογραφιστής, όχι ποιητής ή συγγραφέας.

Υπάρχει, ακόμα, ο Παζολίνι δημοσιογράφος. Ερωτήσεις όπως «τι θα έλεγε για τα σύγχρονα γεγονότα;» ή δηλώσεις όπως «Ο Παζολίνι προέβλεψε τα πάντα στη δεκαετία του 1970» παραμένουν κοινές σε συζητήσεις για το πρόσωπο και το έργο του. Ο ίδιος είχε παρουσιάσει πολύ ενδιαφέροντα ρεπορτάζ. Αρκεί να διαβάσει κανείς το ρεπορτάζ «La lunga strada disabbia» (Ο μακρύς δρόμος της άμμου), που γράφτηκε το 1959 ενώ ταξίδευε στις ακτές της Ιταλίας. Τα γραπτά του από τον Παγκόσμιο Νότο, όπου άρχισε να ταξιδεύει εντατικά από τις αρχές της δεκαετίας του 1960, αποτελούν επίσης απόδειξη για το βάθος της έρευνας και τη διεισδυτική μάτια του.

Ο Παζολίνι ήταν ευρύτερα ένας άνθρωπος του πολιτισμού, ικανός να συγκεντρώσει ανθρώπους με ενέργεια, ταλέντο και δημιουργικότητα, να δημιουργήσει λογοτεχνικά περιοδικά και να οργανώσει εκδηλώσεις που κατάφεραν να επηρεάσουν την ιταλική κουλτούρα το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα. Ήταν ένας δημόσιος διανοούμενος. Έδωσε εκατοντάδες συνεντεύξεις, συμμετείχε σε τηλεοπτικές εκπομπές, μίλησε σε δημόσιες εκδηλώσεις και σε πολιτικές συγκεντρώσεις, αλληλεπιδρούσε σχεδόν με όλους τους διανοούμενους στην Ιταλία, όχι μόνο συγγραφείς και καλλιτέχνες, αλλά και πολιτικούς και θρησκευτικούς ηγέτες. Λίγο πριν από τη δημιουργία του «Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο» (1964) ήρθε κοντά με τη χριστιανική ομάδα «Cittadella di Assisi», μια σχέση που διατήρησε μέχρι το τέλος της ζωής του. Όλες αυτές οι δραστηριότητες με τη σειρά τους αποτελούν μέρος της δημιουργικότητας και των παθιασμένων ενδιαφερόντων που συνθέτουν την πλούσια και πολυτάραχη ζωή του.

Στοχαστικός και επίμονος παρατηρητής

Ο Παζολίνι ήταν, πάνω από όλα, ένας παρατηρητής της ζωής, της ιστορίας, της κουλτούρας που αναπτυσσόταν γύρω του. Θα μπορούσε επίσης να διαβάσει κανείς το σύντομο δοκίμιό του «Εμφύλιος Πόλεμος», το οποίο αφηγείται μια δεκαήμερη επίσκεψη στη Νέα Υόρκη. Σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, κατάφερε να βυθιστεί στη ζωή της πόλης, προσπαθώντας να κατανοήσει τη σύνθετη φυλετική δυναμική της, νιώθοντας τη ζωτικότητα ενός ταχέως εξελισσόμενου περιβάλλοντος. Όπως έγραψε και ο ίδιος, «Στην Ευρώπη όλα έχουν τελειώσει. Στην Αμερική έχει κανείς την εντύπωση ότι όλα πρόκειται να ξεκινήσουν».

Εκατό χρόνια μετά τη γέννησή του, τα έργα του αντέχουν και ο ίδιος συνεχίζει να εμπνέει. Πολλοί έγραψαν εκ των υστέρων ότι ήταν «προφήτης», αναγνωρίζοντας ότι κατανοούσε τις βάναυσες πραγματικότητες του καπιταλισμού και ότι ήταν πρώιμος επικριτής αυτού που θα μπορούσαμε τώρα να ονομάσουμε «όψιμο στάδιο» του κλασικού καπιταλισμού, στην πιο ακραία μορφή του. Για τον ίδιο, αυτό ήταν ο νεοκαπιταλισμός — μια νέα φάση ενός ηγεμονικού οικονομικού και κοινωνικού συστήματος που γεννούσε βαθιές ανισότητες. Μπορούμε να βρούμε στη γραφή του αρκετά αξιόλογα αποσπάσματα για την επιρροή των μέσων ενημέρωσης, τις μεταβαλλόμενες συνήθειες και αξίες των Ιταλών, την ανάπτυξη της καταναλωτικής κοινωνίας, την άφιξη του εκσυγχρονισμού στις παραδοσιακές κοινωνίες και άλλα θέματα που κυριαρχούσαν στις συζητήσεις τις δεκαετίες που ακολούθησαν το θάνατό του. Είδα με τα μάτια του και έζησε τη βαθιά κοινωνική σύγκρουση, την τρομοκρατία και την ηφαιστειακή πολιτική πραγματικότητα στην Ιταλία από τα τέλη του 1960 μέχρι το 1980, θύμα της οποίας υπήρξε και ο ίδιος.

Ο Παζολίνι κατανοούσε βαθιά την ανθρώπινη ύπαρξη και τις δαιδαλώδεις πτυχές της. Τις αντιφάσεις των ανθρώπων. Τόσο που έχει σημασία σήμερα να συνεχίσουμε να τον διαβάζουμε και να ανατρέχουμε στο έργο του, να μελετάμε τη δράση του. Η ζωή του και ο τρόπος που πορεύτηκε δείχνει πόσα πολλά μπορεί να πετύχει ένας στοχαστικός, επίμονος παρατηρητής της ζωής, αληθινός για όσα συμβαίνουν γύρω του.