Σπύρος Καρέλας: Δέκα χρόνια στην Κόλαση του Δάντη

Ο Σπύρος Καρέλας ανήκει σε αυτή την κατηγορία ανθρώπων που αν και εκπρόσωπος της νέας γενιάς, έχει καταφέρει ήδη πολύ αξιόλογα πράγματα. Ολοκληρωμένοι κύκλοι σπουδών σε διαφορετικά πεδία, νομική και λογοτεχνία, μια ποιητική συλλογή, με μια δεύτερη στα σκαριά, μεταφράσεις μεγάλων ποιητών, όπως ο Τ.Σ. Έλιοτ και ο Τζον Κιτς, μετάφραση του Οδηγού του Πανεπιστημίου του Κέμπριτζ για την αρχαία ελληνική λυρική ποίηση (εκδόσεις Gutenberg).

Το μεγαλύτερο κατόρθωμά του, είναι η μετάφραση της Κόλασης από τη Θεία Κωμωδία του Δάντη, που μόλις κυκλοφόρησε. Ο τίτλος του έργου και μονο ίσως να αρκεί για να καταδείξει τη δυσκολία του εγχειρήματος, αλλά ο αναγνώστης θα πρέπει να λάβει υπόψιν ακόμα δυο παράγοντες, που κατατάσσουν το αποτέλεσμα στην κατηγορία του άθλου: το πολύ νεαρό της ηλικίας – η αρχή αυτή του ταξιδιού βρίσκεται δέκα χρόνια πίσω- και το μεράκι του μεταφραστή να διατηρήσει σε ένα έργο περίπου 4.500 στίχων την τριπλή ομοικαταληξία, όπως ακριβώς επέλεξε να συνθέσει και ο μεγάλος ποιητής το πρωτότυπο.

Ολα αυτά, μαζί φυσικά με τη σπουδαιότητα του έργου per se, οδήγησαν στη σημερινή συνέντευξη. Μια κουβέντα για τον κόσμο του Δάντη, την ποίηση, τη μετάφραση και όλα όσα προφυλάσσουν τον κόσμο στον οποίο έτυχε να ζούμε από το να γίνει φριχτός.

 

Ξεκινήσατε αυτό το ταξίδι πολύ νέος, δέκα χρόνια πριν, με το πάθος και την άγνοια κινδύνου ενός ερασιτέχνη. Ποιο είναι το κίνητρό σας για να εμπλακείτε με ένα ομολογουμένως τόσο απαιτητικό έργο;

Από μικρός είχα πάθος με τη μετάφραση, εκτός από Δάντη έχω μεταφράσει και άλλους ποιητές. Η σπουδαιότητα, όμως, του δαντικού έργου με τράβηξε, μαζί με την συνακόλουθη πρόκληση, δεδομένου ότι είχα αποφασίσει να μεταφράσω την Κόλαση διατηρώντας την τριπλή ομοιοκαταληξία (τερτσίνα) του πρωτοτύπου. Ένα άλλο κίνητρο ήταν η βούληση μαθητείας πλάι σε έναν από τους μεγαλύτερους ποιητές όλων των εποχών, δεδομένου ότι η μετάφραση είναι αν όχι η καλύτερη, μία από τις καλύτερες αναγνώσεις ενός έργου. Τέλος, ήθελα ο αναγνώστης να έχει στη διάθεσή του μία μετάφραση η οποία ενδεχομένως να του αρέσει και να τον διευκολύνει στην ανάγνωση.

 

 Αποδείχτηκε ριψοκίνδυνη η απόφασή σας;

 

Αυτό θα το κρίνει ο αναγνώστης. Από την πλευρά μου είμαι ήσυχος γιατί διατήρησα το μέτρο και την ομοιοκαταληξία του πρωτοτύπου, παραμένοντας ταυτόχρονα σε μεγάλο βαθμό πιστός σε αυτό.

 

Ποιος ήταν ο τρόπος με τον οποίο προσεγγίσατε το έργο;

 

Μετέφραζα έχοντας δίπλα στο πρωτότυπο άλλες τρεις μεταφράσεις, του Λόνγκφελλοου, του Καζαντζάκη και την πεζή των Βουτσινά και Σταυρόπουλου, ενώ σε κάποια σημεία συμβουλεύτηκα και τη μετάφραση του Τζον Άντονι Τσάρντι και του Κότσιρα, αλλά και μια ιταλική παράφραση. Παράλληλα εργάστηκα ανατρέχοντας διαρκώς σε ένα ειδικό δαντικό λεξικό που παραθέτει κάθε λέξη που απαντάται στη Θεία Κωμωδία μαζί με τη σημασία της σε κάθε στίχο. Το λεξικό αυτό ήταν από τα ιταλικά στα γαλλικά και τα γερμανικά, οπότε είχα δίπλα μου και ένα γαλλοαγγλικό λεξικό καθώς και ένα αγγλοελληνικό. Κάθε στίχο που μετέφραζα τον αντιπαρέβαλλα με τις μεταφράσεις που είχα δίπλα μου για να είμαι σίγουρος ότι δεν έχω κάνει κάποιο λάθος.

 

Ποιες ήταν οι δημιουργικές ελευθερίες που επιτρέψατε στον εαυτό σας στη διαχείριση του έργου και ποιοι οι περιορισμοί που του επιβάλατε;

 

Οι περιορισμοί ήταν πολύ συγκεκριμένοι, έπρεπε ο κάθε στίχος να μένει κοντά στις έντεκα συλλαβές του πρωτοτύπου, το μέτρο να είναι ιαμβικό και να υπάρχει η τριπλή ομοιοκαταληξία που προανέφερα. Επίσης δεν ήθελα να βάλω στο στόμα του Δάντη λόγια που δεν λέει ή να αφαιρέσω κάτι που λέει. Οι ελευθερίες περιορίστηκαν στον τρόπο που μπορούσα να διατυπώσω μια φράση. Όταν ο Δάντης, για παράδειγμα, στο τρίτο άσμα γράφει «Αφήστε κάθε ελπίδα εσείς που μπαίνετε» εγώ μετέφρασα «Ν’ αφήσει κάθε ελπίδα όποιος περάσει».

 

Η κάθοδός σας στη δαντική Κόλαση είχε ενίοτε την αίσθηση καθόδου σε μια πραγματική κόλαση; Ποιες ήταν οι δυσκολίες που αντιμετωπίσατε;

 

Η Κόλαση ξεκινάει με τον Δάντη να έχει χαθεί σε ένα σκοτεινό δάσος και ακολούθως να προσπαθεί να ανέβει ένα βουνό. Πρέπει να ομολογήσω ότι η αίσθησή μου στην αρχή της μετάφρασης ήταν παρόμοια με αυτά που θα αισθάνθηκε ο Δάντης στο σκοτεινό δάσος και μπροστά στο βουνό. Δεν είχα καμία σιγουριά ότι θα μπορέσω να διατηρήσω την τριπλή ομοιοκαταληξία για 4.500 περίπου στίχους και ένιωθα ότι έχω κι εγώ ένα βουνό ασμάτων να μεταφράσω. Οι δυσκολίες συνεπώς είχαν να κάνουν κυρίως με τη διατήρηση της μορφής του πρωτοτύπου.Όσο η μετάφραση προχωρούσε, πίστευα δειλά δειλά ότι ίσως και να τα κατάφερνα.

 

Ποια ήταν τα κέρδη από τη μαθητεία σας δίπλα στον Δάντη; Τόσο σαν ποιητής όσο και σαν άνθρωπος.

 

Ο Δάντης είναι ένας ποιητής με τρομακτική ποιητική φαντασία και με τεράστια γλωσσική ακρίβεια. Βλέπεις λοιπόν ότι δύο από τα κριτήρια που θα έπρεπε να χαρακτηρίζουν την ποίηση είναι το εύρος των συλλήψεων και η ακρίβεια. Αν τώρα αυτά τα διδάγματα εγώ τα έχω αφομοιώσει, αυτό θα το κρίνει ο αναγνώστης, όταν κυκλοφορήσει, σε λίγους μήνες, η δεύτερη συλλογή μου από τις εκδόσεις Συρτάρι και όταν, και αν, κυκλοφορήσει και η τρίτη, που δεν είναι συλλογή αλλά ένα μακροσκελές αφηγηματικό ποίημα. Ως προς τα κέρδη που αποκόμισα από τον Δάντη ως άνθρωπος, θα έλεγα ότι είναι η ταπεινότητα μπροστά σε κάτι που σε υπερβαίνει αλλά και η κοπιαστική δουλειά στην τέχνη σου, αν θες να έχεις την πιθανότητα να φτιάξεις κάτι καλό. Έχοντας διαβάσει την Κόλαση επιχειρείς, επίσης, να γίνεις καλύτερος άνθρωπος, με την έννοια ότι βλέπεις την απύθμενη κακία της ανθρώπινης φύσης και προσπαθείς να της ξεφύγεις.

 

Πόσο επηρεάζει ο έρωτας την ποιητική του Δάντη; Τη δική σας;

 

Ήδη από τη Νέα Ζωή, ένα έργο του Δάντη που προηγείται της Θείας Κωμωδίας, ο Δάντης μάς περιγράφει τον μεγάλο του έρωτα για τη Βεατρίκη. Σε ένα σημείο μάλιστα γράφει ότι σκοπεύει να γράψει για αυτήν ό,τι δεν έχει γραφτεί ποτέ για καμία γυναίκα. Και μετά από αυτό συνθέτει τη Θεία Κωμωδία, όπου πλέον η Βεατρίκη κατέχει μια σημαντική θέση στην ουράνια ιεραρχία και είναι αυτή που παρακινεί τον Βιργίλιο να γίνει ο οδηγός του Δάντη στο ταξίδι του. Συνεπώς ναι, ο Δάντης ήταν ένας άνθρωπος που και ερωτεύτηκε σφοδρά και δεν δίστασε να εντάξει τον έρωτά του στην ποίησή του. Όσο για μένα, ο έρωτας καθορίζει σε ικανό βαθμό το τρίτο μου έργο που προανέφερα, το αφηγηματικό ποίημα, το οποίο το δουλεύω από το 2017 και σχεδόν έχει τελειώσει.

 

Αναφέρετε κάπου τις πολιτικές αντιστοιχίες της Κόλασης με τη σύγχρονη εποχή. Ποιες είναι αυτές που διαπιστώσατε κατά τη μελέτη σας;

 

Η εποχή του Δάντη ήταν εξαιρετικά βίαιη, η εξορία ήταν κάτι που συνέβαινε για τον ηττηθέντα πολιτικό σου αντίπαλο (ο Δάντης μάλιστα είχε εξοριστεί και ο ίδιος) και οι εμφύλιες συρράξεις δεν έλειπαν. Στην εποχή μας μπορεί να μην υπάρχουν εξορίες, τουλάχιστον στην Ελλάδα, αλλά ορισμένα αμαρτήματα που περιγράφει ο Δάντης εξακολουθούν να υφίστανται. Η σπατάλη και η φιλαργυρία, οι κάθε είδους βιαιοπραγίες, του πολέμου συμπεριλαμβανομένου, η διαφθορά, η υποκρισία, η κλοπή αλλά και η προδοσία είναι και τώρα και διαχρονικώς  φαινόμενα παρόντα.

 

Ποια είναι η συνεισφορά του Δάντη στον σύγχρονο κόσμο; Λογοτεχνικά και σε επίπεδο ιδεών.

 

Ο Δάντης έχει επηρεάσει πλήθος ποιητών και καλλιτεχνών, όπως, ενδεικτικά, ο Έλιοτ και ο Πάουντ, ο Μπλέικ, αλλά και ο Σολωμός, του οποίου ο Κρητικός βρίθει από αναφορές στη Θεία Κωμωδία αλλά και ο Νταλί και ο Ροντέν. Στην Ιταλία θεωρείται ο θεμελιωτής της σύγχρονης ιταλικής γλώσσας και υπάρχουν σπουδές εξ ολοκλήρου αφιερωμένες στη μελέτη των έργων του. Ο Δάντης στη Θεία Κωμωδία πέτυχε έναν άκρως ενδιαφέροντα συγκερασμό μυθολογικών μορφών και χριστιανικών και όχι μόνο ιδεών, με αναφορές, για παράδειγμα στον Κέρβερο και τον Χάροντα από τη μία και στον Αριστοτέλη και τον Θωμά Ακινάτη από την άλλη. Αλλά αυτό που κατά τη γνώμη μου κυρίως κατόρθωσε, χάρη στην ακριβή περιγραφή της Κόλασης και των σχετικών αμαρτημάτων, είναι να φέρει σε πρώτο πλάνο τα ερέβη της ανθρώπινης φύσης και να λειτουργεί έτσι το έργο του και οι σε αυτό περιγραφόμενοι κολασμένοι ως μια διαρκής αποτρεπτική υπενθύμιση, ως παραδείγματα προς αποφυγή, ως εντέλει ένας χρήσιμος οδηγός ταπείνωσης και αυτογνωσίας.

 

Πώς κρίνετε το τοπίο της ποίησης και της μετάφρασης στην ελληνική πραγματικότητα;

 

Η ποίηση είναι μια πολύτιμη τέχνη, ωστόσο σήμερα έχω την εντύπωση ότι δεν υπάρχουν κοινά κριτήρια επί των οποίων θα συμφωνούσαμε εάν ένα ποίημα είναι καλό. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι αν ένας ποιητής είναι καλός δεν θα ξεχωρίσει, αλλά η υπερπαραγωγή και η υπερπροβολή θολώνουν το τοπίο.

Η μετάφραση είναι πάντα χρήσιμη γιατί καθιστά οικείους συγγραφείς που αλλιώς θα έμεναν απρόσιτοι.
Το ζήτημα από κει και πέρα είναι να μεταφράζονται σπουδαία έργα, τόσο κλασικά όσο και σύγχρονα, και όχι απλώς κάποια που είναι της μόδας για διάφορους λόγους. Καλό θα ήταν επίσης να οργανωθεί μία πολιτική μεγαλύτερης προώθησης του ελληνικού βιβλίου στο εξωτερικό, όχι μόνο των μυθιστορημάτων αλλά και της ποίησης. Αλλά δυστυχώς, αυτό που αισθάνομαι να συμβαίνει είναι ότι ο κάθε συγγραφέας προσπαθεί μόνος του, μέσω δικών του καναλιών, να προωθήσει το έργο του. Αυτό δεν είναι κακό, αλλά δεν αρκεί.

 

 

Όντας ένας σχετικά νέος μεταφραστής, πόσο εύκολο ή δύσκολο ήταν να διοχετεύσετε το έργο σας στο κοινό;

 

Αρχικά δημοσιεύτηκαν κάποια μεταφρασμένα άσματα της Κόλασης στο περιοδικό Ποιητική, στο οποίο είχαν δημοσιευτεί ήδη μεταφράσεις μου επάνω σε ποιήματα του Έλιοτ και του Κιτς. Διευθυντής στο περιοδικό είναι ο Χάρης Βλαβιανός που στη συνέχεια μου πρότεινε, όταν τελειώσω τη μετάφραση της Κόλασης, να την εκδώσουμε από τις εκδόσεις Πατάκη, όπου είναι υπεύθυνος σειράς. Έτσι, μετά από δύο, αν θυμάμαι καλά, χρόνια που ολοκλήρωσα τη μετάφραση, την έστειλα προς έκδοση στις εκδόσεις Πατάκη.

 

 Πώς βλέπετε το μέλλον σας ως μεταφραστής; Χωράει άλλος Δάντη σε αυτό;

 

Η μετάφραση είναι σίγουρα κάτι που θα συνεχίσω να κάνω. Ως προς τη μετάφραση του Δάντη, αυτό θα εξαρτηθεί από ορισμένους παράγοντες, όπως από το αν θεωρηθεί καλή η μετάφρασή μου της Κόλασης και από το αν θα εμφανιστούν ή όχι άλλες μεταφράσεις του Καθαρτηρίου και του Παραδείσου οι οποίες θα κινούνται μορφικά στην ίδια κατεύθυνση με τη δική μου. Αν εμφανιστούν και είναι καλές, η δική μου συνεισφορά θα περιττεύει.

 

 

Η Κόλαση από τη Θεία Κωμωδία του Δάντη σε μετάφραση Σπύρου Καρέλα κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη.