Η ιστορία του Ioane Teitiota μας λέει πολλά για τα μεγάλα προβλήματα των κλιματικών προσφύγων

Μόνο το 2018 καταγράφηκαν 17,2 εκατομμύρια νέες μετακινήσεις πληθυσμών που σχετίζονται με φυσικές καταστροφές σε 148 χώρες.

Οι ξηρασίες, οι τροπικοί κυκλώνες, οι πλημμύρες, η διάβρωση των ακτών, η ερημοποίηση και η άνοδος της στάθμης της θάλασσας είναι μερικές από τις πολλές μορφές της κλιματικής αλλαγής που παρατηρούμε σήμερα.

Κλιματικοί πρόσφυγες ή περιβαλλοντικοί μετανάστες είναι εκείνοι που εγκαταλείπουν τη χώρα τους λόγω φυσικών καταστροφών ή επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής. Η έλλειψη γλυκού νερού, η επισιτιστική ανασφάλεια, η ταχεία εξάπλωση ασθενειών, η έλλειψη γης και οι κοινωνικές εντάσεις κάνουν τη ζωή τους όλο και πιο δύσκολη.

Όσοι πλήττονται σοβαρά από αυτές τις συνθήκες ελπίζουν να βρουν άσυλο στο εξωτερικό, αλλά οι υφιστάμενες νομοθεσίες γύρω από το προσφυγικό δίκαιο αποτελούν σημαντικό εμπόδιο στο δρόμο τους.

Τι αναφέρεται στο προσφυγικό δίκαιο για τους κλιματικούς πρόσφυγες;

Σύμφωνα με τη Σύμβαση του 1951 για τους πρόσφυγες, υπάρχουν δύο βασικές προϋποθέσεις για να αιτηθεί ένα άτομο το καθεστώς του πρόσφυγα. Πρώτον, πρέπει να έχει «βάσιμο φόβο δίωξης». Αν και δεν υπάρχει καθιερωμένος ορισμός της «δίωξης», συνήθως θεωρείται ότι πρόκειται για μια κατάσταση όπου τα άτομα αισθάνονται ότι απειλούνται λόγω των ενεργειών της κυβέρνησής τους.

Ωστόσο, μπορεί να υποστηριχθεί ότι ένας πληθυσμός που είναι ευάλωτος στις ενέργειες της φύσης αντιμετωπίζει δίωξη. Παρόλα αυτά, ο επίσημος ορισμός της δεν έχει ακόμη συμφωνηθεί.

Δεύτερον, οι αιτούντες άσυλο πρέπει να θεμελιώσουν τον ισχυρισμό τους περί δίωξης σε ένα από τα ακόλουθα: φυλή, θρησκεία, εθνικότητα, συμμετοχή σε συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα και πολιτικές απόψεις.

Είναι σαφές ότι, σύμφωνα με το σημερινό θεσμικό και νομικό πλαίσιο, η κλιματική αλλαγή δεν αποτελεί βάση για την υποβολή αιτήματος ή την αναγνώριση του καθεστώτος του πρόσφυγα. Επομένως, οι πρόσφυγες λόγω του κλίματος δεν μπορούν να χαρακτηριστούν ως «πρόσφυγες».

Η ιστορία του Ioane Teitiota και η μεγάλη μάχη που δίνει

Ο Ioane Teitiota είναι πολίτης του Κιριμπάτι, ενός μικρού νησιού του Νότιου Ειρηνικού. Μετανάστευσε από την Tαράουα του Κιριμπάτι στη Νέα Ζηλανδία με την οικογένειά του για να ξεφύγει από τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής.

Αλλά το 2015, ο Ioane και η οικογένειά του απελάθηκαν στη χώρα τους επειδή η βίζα τους είχε λήξει. Τον Φεβρουάριο του 2016 άσκησε προσφυγή κατά της κυβέρνησης της Νέας Ζηλανδίας στην Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ (HRC), αφού απορρίφθηκε το αίτημά του για άσυλο ως «κλιματικός πρόσφυγας». Ο Ioane ισχυρίζεται ότι η κατάσταση στην Tαράουα είχε γίνει ασταθής λόγω της ανόδου της στάθμης της θάλασσας και οι προσπάθειες καταπολέμησής της ήταν αναποτελεσματικές. Στη Νότια Ταράουα, 60 θαλάσσια τείχη είχαν τοποθετηθεί μέχρι το 2005. Ακόμα κι έτσι όμως, τα κύματα καταιγίδων και οι υψηλές ανοιξιάτικες παλίρροιες είχαν προκαλέσει πλημμύρες σε κατοικημένες περιοχές, αναγκάζοντας πολλούς να μετεγκατασταθούν ή να μεταναστεύσουν.

Οι πηγές γλυκού νερού μολύνθηκαν και κηρύχθηκαν ακατάλληλες για κατανάλωση. Κατά συνέπεια, το 60% του πληθυσμού στηρίχθηκε στις προμήθειες με δελτίο που διανεμήθηκαν από την επιτροπή κοινής ωφέλειας. Η υγεία του πληθυσμού όμως έχει γενικά επιδεινωθεί, όπως έδειχναν οι ελλείψεις βιταμίνης Α, ο υποσιτισμός, η δηλητηρίαση από ψάρια και άλλες ασθένειες. Το νησί βυθίζεται και η κατοικήσιμη γη είναι σπάνια, γεγονός που οδήγησε σε στεγαστική κρίση, η οποία ήταν υπεύθυνη για τις κοινωνικές εντάσεις στην περιοχή.

Το δικαστήριο του Συμβουλίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ δήλωσε ότι ο Ioane δεν αντιμετώπιζε σοβαρό κίνδυνο δίωξης εάν επέστρεφε στο Κιριμπάτι. Εξάλλου, η κυβέρνηση έλαβε τα απαραίτητα μέτρα για να βοηθήσει τον πληθυσμό να προσαρμοστεί στην κλιματική αλλαγή. Επιπλέον, δεν μπορούσε να προσκομίσει καμία απόδειξη για την αδυναμία του να καλλιεργήσει εκτάσεις ή να έχει πρόσβαση σε γλυκό νερό. Το δικαστήριο σημείωσε ότι ενώ ήταν δύσκολο να καλλιεργηθούν εκτάσεις, δεν ήταν αδύνατο. Δεν υπήρχαν στοιχεία που να αποδεικνύουν ότι ο Ioane δεν μπορούσε να αποκτήσει τα αποθέματα γλυκού νερού που παρείχε το συμβούλιο κοινής ωφέλειας.

Ο Ioane από την πλευρά του ανέφερε ότι το Κιριμπάτι θα παρέμενε πιθανώς κατοικήσιμο για άλλα 10-15 χρόνια. Σε αυτό, η επιτροπή απάντησε υποστηρίζοντας ότι το χρονικό αυτό πλαίσιο ήταν επαρκές για την κυβέρνηση και τη διεθνή κοινότητα να λάβουν τα απαραίτητα μέτρα για την προστασία ή τη μετεγκατάσταση του πληθυσμού. Σύμφωνα με το δικαστήριο, η περίπτωση του Ioane συγκεκριμένα δεν ήταν τόσο ακραία όσο θα έπρεπε να είναι μια προσφυγή για πρόσφυγες, ειδικά αν αυτή σχετίζεται με την κλιματική αλλαγή. Οι συνθήκες στο νησί δεν ήταν τόσο επικίνδυνες ώστε να κινδυνεύει η ζωή του αν επέστρεφε.

Λόγω της έλλειψης αποδεικτικών στοιχείων και των προαναφερθέντων λόγων, η επιτροπή αποφάσισε τελικά υπέρ της Νέας Ζηλανδίας.

Θα γίνουν ποτέ δεκτοί οι πρόσφυγες του κλίματος ως «πρόσφυγες»;

Η απόφαση στην υπόθεση Ioane Teitiota είναι σημαντική γιατί διαμορφώνει ένα νομικό προηγούμενο, διότι αναφέρει συγκεκριμένα ότι στο μέλλον υπάρχει περιθώριο να αναγνωριστούν ως πρόσφυγες οι άνθρωποι που διαφεύγουν από περιοχές όπου οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής δεν είναι διαχειρίσιμες.

Το Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ δήλωσε ότι «ενώ σε πολλές περιπτώσεις οι επιπτώσεις της περιβαλλοντικής αλλαγής και των φυσικών καταστροφών δεν θα φέρουν τα θιγόμενα άτομα στο πεδίο εφαρμογής της Σύμβασης για τους Πρόσφυγες, δεν υπάρχουν σκληροί και σταθεροί κανόνες ή τεκμήρια μη εφαρμογής». Το δικαστήριο πρόσθεσε ότι κάθε χώρα που δέχεται πρόσφυγες που διαφεύγουν από ακραίες κλιματικές συνθήκες πρέπει να τους φιλοξενήσει.

Χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά από το Κιριμπάτι, στην Αφρική, ο Νίγηρας υιοθέτησε νόμο για την προστασία των ανθρώπων που διαφεύγουν από τη βία, τις πλημμύρες και την ξηρασία, αποτελώντας την πρώτη αφρικανική χώρα που το κάνει.

Ο νόμος του Νίγηρα βασίζεται στη Σύμβαση της Καμπάλα, μια συνθήκη της Αφρικανικής Ένωσης του 2009, η οποία θεσπίζει κατευθυντήριες αρχές για την προστασία των περιβαλλοντικών μεταναστών που εκτοπίζονται εντός των συνόρων της χώρας τους. Με τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής να χειροτερεύουν μέρα με τη μέρα, δεν θα αργήσει η στιγμή που αυτά τα νησιά και οι παράκτιες περιοχές δεν θα είναι πλέον κατοικήσιμα.

Υπάρχει ακόμα δρόμος για να αναγνωριστούν οι κλιματικοί πρόσφυγες, ωστόσο οι κλιματικές συνθήκες θα επιβάλλουν την προσαρμογή στη νέα πραγματικότητα που διαμορφώνεται, σε επίπεδο πολιτικής, κοινωνίας, θεσμών και νομικού πλαισίου. Όσο πιο γρήγορα το αντιληφθούν και δράσουν οι πολιτικές ηγεσίες, τόσο το καλύτερο για τους εκατομμύρια ανθρώπους που αναζητούν ένα ασφαλές μέρος για να ζήσουν.