Γεροδήμος στη ROSA: Το αίτημα της ισότητας θα είναι το καθοριστικό του πρώτου μισού του 21ο αιώνα

Η απώλεια μέρους της ισχύος των ΗΠΑ η επανεμφάνιση της Ρωσίας ως σημαντικού παίκτη και η άνοδος της Κίνας ως ενδεχόμενης νέας υπερδύναμης, αποτελούν σύμφωνα με τον Ρωμανό Γεροδήμο τα πρώτα διακριτικά στοιχεία του 21^ου αιώνα

Ο διακεκριμένος πολιτικός επιστήμονας, αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Bournemouth και ιδρυτής του Greek Politics Specialist Group, μίλησε στη ROSA για το νέο του βιβλίο, το μέλλον του ΝΑΤΟ, το κίνημα #ΒlackLivesMatter και την κυριαρχία των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης.

Όσον αφορά το ΝΑΤΟ, ο κ. Γεροδήμος, δήλωσε: “Οι νέοι κινητοποιούνται από αξίες – όπως η ελευθερία, η ισότητα, η βιωσιμότητα, η κοινωνική δικαιοσύνη – και όταν τα κράτη-μέλη του ΝΑΤΟ εμπλέκονται σε διαμάχες ή πρακτικές που αντιβαίνουν σε αυτές τις αξίες, είναι πολύ δύσκολο να υπάρξει μια συναισθηματική ταύτιση όπως υπήρχε κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου υπό την απειλή της Σοβιετικής Ένωσης”.

Παράλληλα, τόνισε την άνοδο της αξίας της ισότητας για τη νέα γενιά, καθώς με αφορμή το κίνημα #BlackLivesMatter, παρατηρεί, ότι “υπάρχει μια πολύ μεγάλη ιδεολογική μεταστροφή, συνειδητοποίηση ή αποκρυστάλλωση αξιών υπέρ της ισότητας και της κοινωνικής δικαιοσύνης, ειδικά στους νεότερους ανθρώπους”. Συμπληρώνει: Εκτιμώ ότι το αίτημα της ισότητας θα είναι το καθοριστικό κοινωνικό αίτημα του πρώτου μισού του 21^ο αιώνα”.

Το “Ανταποκρίσεις από τον 21ο αιώνα”, είναι το νέο σου βιβλίο. Τι να κρατήσουμε μέχρι τώρα από τον 21ο αιώνα;

Νομίζω ότι είμαστε πλέον σε θέση να ξεχωρίσουμε τα πρώτα διακριτικά στοιχεία του 21^ου αιώνα: καταρχάς μια μεγάλη μετακίνηση στις «τεκτονικές πλάκες» του γεωπολιτικού συστήματος με την απώλεια ισχύος των ΗΠΑ (αποτέλεσμα του καταστροφικού τρόπου με τον οποίο αντιμετώπισε τις επιθέσεις της 11^ης Σεπτεμβρίου, των πολέμων σε Ιράκ και Αφγανιστάν, αλλά και βαθύτερων δομικών προβλημάτων στο εσωτερικό), την επανεμφάνιση της Ρωσίας ως σημαντικού παίκτη και την άνοδο της Κίνας ως ενδεχόμενης νέας υπερδύναμης∙ την απομάκρυνση από τους διακυβερνητικούς οργανισμούς και το πλαίσιο συνεργασίας που δημιουργήθηκε μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου∙ την κρίση που αντιμετωπίζει η αντιπροσωπευτική δημοκρατία λόγω της παγκοσμιοποίησης, του διαδικτύου και της οξυμένης οικονομικής ανισότητας στη Δύση∙ μια γκάμα παγκόσμιων προκλήσεων (όπως η κλιματική αλλαγή και οι πανδημίες) που απαιτούν παγκόσμιο συντονισμό∙ και ταυτόχρονα την αναζήτηση από το άτομο – τον μεγάλο νικητή του 20^ου αιώνα – ενός νέου «μεγάλου αφηγήματος», νέων συλλογικών αφηγημάτων και ταυτοτήτων που θα δώσουν νόημα στη ζωή του.

“Θα επιβιώσει το ΝΑΤΟ τον 21ο αιώνα; Μπορεί να μας προστατέψει;”. Αυτά είναι τα κάποια από τα βασικά ερωτήματα που τίθενται στο ντοκιμαντέρ του ετοίμασες και συντόνισες, με τη συνεργασία των μαθητών σου και του Πανεπιστημίου του Bournemouth στη Μεγάλη Βρετανία. Πες μας λίγα λόγια για αυτή την πολύ ενδιαφέρουσα ιδέα και παραγωγή.

Το ΝΑΤΟ «γιόρτασε» πρόσφατα την 70^η επέτειο από την ίδρυση του. Και χρησιμοποιώ εισαγωγικά γιατί το ΝΑΤΟ αυτή τη στιγμή αντιμετωπίζει ίσως τη σημαντικότερη κρίση και απειλή στην ιστορία του, οπότε οι εσωτερικές διαμάχες και οι φόβοι για το μέλλον του νομίζω σε μεγάλο βαθμό επισκίασαν το εορταστικό κλίμα.

Το ντοκιμαντέρ («Αποτροπή») το δουλέψαμε επι ενάμιση χρόνο. Μιλήσαμε με κορυφαία, τωρινά αλλά και παλαιότερα, στελέχη του ΝΑΤΟ, με ιστορικούς και αναλυτές από δεξαμενές σκέψης, με δημοσιογράφους που καλύπτουν τις διεθνείς σχέσεις, αλλά και με φοιτητές, για να καταλάβουμε το πόσα γνωρίζουν για το ΝΑΤΟ και κατά πόσο θεωρούν ότι τους αφορά η όλη συζήτηση (η απάντηση = ελάχιστα έως καθόλου). Το ντοκιμαντέρ είναι δομημένο σε μία εισαγωγή και επτά κεφάλαια, συνολικής διάρκειας 2 ωρών και 40 λεπτών, και θα είναι διαθέσιμο (δωρέαν!) με ελληνικούς υπότιτλους μέχρι τα τέλη Ιουλίου στο σάϊτ του ντοκιμαντέρ (deterrencethemovie.com).

Στο ντοκιμαντέρ αρχικά εξηγούμε την έννοια της αποτροπής με τρόπο προσιτό στο ευρύ κοινό, καλύπτουμε όλη την ιστορία του ΝΑΤΟ από τα τέλη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και τον Ψυχρό Πόλεμο, στη μεταψυχροπολεμική εποχή με την επέκταση στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη και τις επιχειρήσεις στην πρώην Γιουγκοσλαβία και τη Μέση Ανατολή, στον Νέο Ψυχρό Πόλεμο που εξελίσσεται τώρα με τη Ρωσία του Πούτιν, αλλά και με την Κίνα.

Παρακολουθήσαμε δια ζώσης τη Διάσκεψη Κορυφής του ΝΑΤΟ στο Λονδίνο τον Δεκέμβριο του 2019 και συνοψίζουμε όλα τα μεγάλα ερωτήματα που αυτή τη στιγμή απασχολούν το ΝΑΤΟ και την Ευρωπαϊκή Ένωση σε επίπεδο κορυφής και τα οποία θεωρούμε ότι πρέπει να γνωρίζουν όλοι οι πολίτες, όπως: ποιός πρέπει να είναι ο ρόλος των ΗΠΑ στην αρχιτεκτονική ασφαλείας της Ευρώπης;

Μπορούμε να εμπιστευτούμε τον Πρόεδρο Τραμπ με την ασφάλεια μας και ποιά είναι η σχέση του με τον Ρώσο πρόεδρο Πούτιν; Πώς θα πρέπει να αντιμετωπίσει η Ευρώπη τις προκλήσεις ασφαλείας από τη Ρωσία και την Κίνα; Πόσο σχετική είναι η έννοια της αποτροπής (και ειδικά της πυρηνικής αποτροπής) σε μια εποχή υβριδικών πολέμων και κυβερνοεπιθέσεων; Κατα πόσον θα πρέπει να εντάξουμε την κλιματική αλλαγή και τα ζητήματα του περιβάλλοντος στην ατζέντα της ασφάλειας; Και τελικά ποιός είναι ο ρόλος και το μέλλον του ΝΑΤΟ τον 21^ο αιώνα;

Η προσωπική εντύπωση που αποκόμισα μετά από ενάμιση χρόνο έρευνας είναι ότι το ΝΑΤΟ – περισσότερο ίσως ακόμη κι απ’την Ευρωπαϊκή Ένωση και τον ΟΗΕ – βρίσκεται σε μια πολύ κρίσιμη υπαρξιακή καμπή: οι ΗΠΑ για τους δικούς τους λόγους βρίσκονται σε φάση αναχωρητισμού, οι Ευρωπαϊκές δυνάμεις είναι διασπασμένες απέναντι σε όλα σχεδόν τα μεγάλα ζητήματα (Ρωσία, Κίνα) και η πορεία χωρών όπως η Τουρκία (και δευτερευόντως η Ουγγαρία και η Πολωνία) φέρνει στο προσκήνιο με πιεστικό τρόπο τις αντιφάσεις και τους περιορισμούς ενός διακυβερνητικού οργανισμού που λειτουργεί με καθεστώς ομοφωνίας (consensus) τη στιγμή που το αξιακό χάσμα ανάμεσα στα κράτη-μέλη μεγαλώνει. Οι νέοι κινητοποιούνται από αξίες – όπως η ελευθερία, η ισότητα, η βιωσιμότητα, η κοινωνική δικαιοσύνη – και όταν τα κράτη-μέλη του ΝΑΤΟ εμπλέκονται σε διαμάχες ή πρακτικές που αντιβαίνουν σε αυτές τις αξίες, είναι πολύ δύσκολο να υπάρξει μια συναισθηματική ταύτιση όπως υπήρχε κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου υπό την απειλή της Σοβιετικής Ένωσης.

#ΒlackLivesMatter: Τι μπορούμε να αναμένουμε σε επίπεδο πολιτικών, πέρα από τις μαζικές διαδηλώσεις και την κοινωνική οργή; Ή, για να το θέσουμε διαφορετικά, μπορούμε να είμαστε αισιόδοξοι ότι τα ζητήματα της ρατσιστικής βίας, του φυλετικού μίσους και των ανισοτήτων, μπορούν να οδηγήσουν σε στοχευμένες πολιτικές αντιμετώπισής τους;

Η αλήθεια είναι ότι όταν αναλωνόμαστε σε πολέμους χαρακωμάτων για σύμβολα και ταυτότητες ίσως δεν ασχολούμαστε εξίσου με ουσιαστικές, δομικές αλλαγές∙ υπάρχει δηλαδή ο κίνδυνος να εκτονωθούν τα συναισθήματα οργής ή αδικίας σε διαδηλώσεις ή συμβολικές κινήσεις μικρής πρακτικής σημασίας, ενώ τα μεγάλα, ουσιαστικά προβλήματα παραμένουν. Η εμπλοκή με την πολιτική διαδικασία, με τη δημοκρατία σε όλες της τις εκφάνσεις – με τους συμβιβασμούς και την άχαρη δημιουργία και άσκηση δημόσιας πολιτικής – είναι πολύ πιο απαιτητική, κουραστική και εν τέλει απογοητευτική απ’το να συμμετέχεις σε συμβολικές ενέργειες που λαμβάνουν μεγάλη δημοσιότητα και προβολή ή που σε κάνουν να νιώθεις ότι είσαι κι εσύ μέρος ενός κινήματος. Υπάρχει επίσης ο κίνδυνος υπερβολικές αντιδράσεις ή κινήσεις σε ένα πλαίσιο πολιτικής ορθότητας να φέρουν το αντίθετο αποτέλεσμα, συσπειρώνοντας όσους νιώθουν ότι απειλούνται οι δικές τους αξίες και σταθερές από το νέο πολιτισμικό «λεξιλόγιο».

Ωστόσο, η εντύπωση μου είναι ότι ζούμε μια σημαντική στιγμή∙ μια καθοριστική στιγμή. Υπάρχει μια πολύ μεγάλη ιδεολογική μεταστροφή, συνειδητοποίηση ή αποκρυστάλλωση αξιών υπέρ της ισότητας και της κοινωνικής δικαιοσύνης, ειδικά στους νεότερους ανθρώπους. Εκτιμώ ότι το αίτημα της ισότητας θα είναι το καθοριστικό κοινωνικό αίτημα του πρώτου μισού του 21^ο αιώνα. Εάν το σύστημα δεν ανταποκριθεί εγκαίρως και επαρκώς – και εδώ αναφέρομαι κυρίως στην οικονομική ισότητα, και κυρίως στην πάταξη των φορολογικών παραδείσων και του οργανωμένου εγκλήματος που ρουφάει τους κόπους όλων μας – τότε πιστεύω ότι θα ζήσουμε δυσάρεστα συμπτώματα κοινωνικής αποσύνθεσης και ένα κύμα δυσαρέσκειας που θα συμπαρασύρει αδιακρίτως τα θετικά και τα αρνητικά του συστήματος. Θεωρώ, δηλαδή, ότι αυτό που παρατηρούμε να εξελίσσεται τώρα ως προς τις φυλετικές ανισότητες είναι μια μικρή πρόγευση αυτού που θα ακολουθήσει αν ολόκληρες γενιές ανθρώπων είτε βρεθούν εκτός εργασίας (π.χ. λόγω της πανδημίας ή της αυτοματοποίησης), είτε συνεχίσουν να ζουν σε συστήματα υγείας και πρόνοιας τα οποία δεν μπορούν πλέον να ανταπεξέλθουν στην δομική πίεση.

Απομάκρυνση αγαλμάτων αμφιλεγόμενων προσώπων. Γιατί τώρα και όχι τόσα χρόνια που τα έχουμε μπροστά μας; Τι άλλαξε σήμερα;

Ναι, αυτό είναι μια καλή ερώτηση. Όπως γράφω και στο βιβλίο όπως τα ρήγματα των λιθοσφαιρικών πλακών συγκεντρώνουν ενέργεια, την οποία απελευθερώνουν μαζικά και τελεσίδικα μέσα από σεισμούς, έτσι και τα γεγονότα-ορόσημα (όπως στην προκειμένη περίπτωση η δολοφονία του George Floyd) απελευθερώνουν πολιτική και κοινωνική ενέργεια και, ύστερα από μια περίοδο αποσταθεροποίησης, αναδιατάσσουν το σύστημα ή δημιουργούν ένα καινούργιο. Θέλω να πω δηλαδή, τα γεγονότα δεν εξελίσσονται πάντα γραμμικά ή εντελώς λογικά∙ τα αγάλματα, με τους συμβολισμούς παντοδυναμίας και παρουσίας στον δημόσιο χώρο, έγιναν ο ιδανικός στόχος για ένα κίνημα που στη μια άκρη του έχει ως αίτημα την εξάλειψη του ρατσισμού, και στην άλλη άκρη του την πλήρη αναθεώρηση της ιστορίας. Πολύ περισσότερο αν σκεφτούμε ότι ζούμε σε μια «οπτική κουλτούρα» των μέσων δικτύωσης όπου μια φωτογραφία ή ένα μικρό βίντεο έχουν την κοινωνική ισχύ που κάποτε είχαν τα πρωτοσέλιδα εφημερίδων. Άλλωστε ο δημόσιος χώρος ήταν πάντα η πιο σημαντική «αρένα» πολιτικών μαχών και άσκησης εξουσίας.

Τι να αναμένουμε να αλλάξει στα ΜΜΕ και στην ενημέρωση ευρύτερα στην εποχή του κορονοϊού; Τι σε ανησυχεί και ποιες ευκαιρίες βλέπεις;

 Με ανησυχεί η συνεχιζόμενη πολυδιάσπαση της «δημόσιας σφαίρας» (κατά Χάμπερμας) που ξεκίνησε με τη δημιουργία της ψηφιακής τηλεόρασης και συνεχίστηκε με την εμφάνιση του διαδικτύου. Με ανησυχεί η κυριαρχία Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης τα οποία δεν ελέγχει ουσιαστικά κανείς, ούτε ως ΜΜΕ, ούτε καν ως επιχειρήσεις∙ πολύ δε περισσότερο όταν οι αλγόριθμοι ή οι πλατφόρμες διαμορφώνονται έτσι ώστε να μειώνεται ακόμη περισσότερο η τριβή με σοβαρούς ενημερωτικούς οργανισμούς και πριμοδοτούνται προνεωτερικοί τρόποι επικοινωνίας «από στόμα σε στόμα» (όπως π.χ. στο WhatsApp, στο Snapchat, στο Tiktok αλλά κατα καιρούς ακόμη και στο Facebook). Θεωρώ την αρχιτεκτονική και την κουλτούρα του Twitter ως την πιο τοξική, δομικά επιβλαβή – καταστροφική – εξέλιξη για τη δημοκρατία όπως την γνωρίζαμε.

Όπως αντιλαμβάνεσαι, με ανησυχούν πολλά πράγματα ως προς την ενημέρωση! Ταυτόχρονα θεωρώ ότι πρέπει πάντα να είμαστε ρεαλιστές, να αποδεχόμαστε αυτά που δεν μπορούμε να αλλάξουμε (ή αυτά που δεν μπορούμε να επαναφέρουμε – και δυστυχώς δεν πρόκειται να επιστρέψουμε στον κόσμο των ΜΜΕ που γνωρίζαμε) και να προσπαθούμε να προσαρμοστούμε στη νέα πραγματικότητα.

Επειδή κάθε χρόνο διδάσκω 130 περίπου φοιτητές δημοσιογραφίας και επικοινωνίας, δεν παύει να με εντυπωσιάζει η δημιουργικότητα, η ενέργεια, η φαντασία και το πάθος των νέων παιδιών για ενημέρωση, για έρευνα, για επικοινωνία. Μου δίνει ελπίδα και η συνεχιζόμενη ύπαρξη και επιτυχία μεγάλων καλογραμμένων κειμένων (long reads) από περιοδικά όπως το Atlantic, αλλά και η επιβίωση της ερευνητικής δημοσιογραφίας – ένα είδος το οποίο πρέπει να υποστηριχθεί περισσότερο και στην Ελλάδα γιατί είναι πυλώνας της δημοκρατίας.

Θεωρώ ότι το νέο τοπίο των ΜΚΔ ευνοεί νέες μορφές αφήγησης που συνδυάζουν οπτική ή ακουστική εμπλοκή (π.χ. φωτογραφίες, βίντεο, γραφικά, ήχος) με επιστημονικά δεδομένα ή σοβαρή επιχειρηματολογία. Δηλαδή μορφές όπως τα infographics, τα podcasts, τα «σπαστά» ντοκιμαντέρ έχουν μέλλον γιατί ο κόσμος εξακολουθεί να ενδιαφέρεται για την ενημέρωση και για την πολιτική, ειδικά όταν βλέπει ότι ένα θέμα αφορά τη ζωή ή τις αξίες τους. Ωστόσο, ο κόσμος πρέπει να ξαναμάθει να πληρώνει – έστω και ένα ελάχιστο συμβολικό ποσό – για την καλή δημοσιογραφία. Η ενημέρωση δεν πρέπει να γίνει ένα ταξικό αγαθό.