Aνάλυση της Έλενας Ψυλλάκου, Δρ. Κοινωνικής Θεωρίας και Κοινωνιολογίας, Τμήμα ΠΕΔΔ, ΕΚΠΑ – Το κείμενο περιλαμβάνεται στο ειδικό τεύχος «ΜΜΕ & κορονοϊός» που δημοσιεύει η ομάδα Media Jokers σε συνεργασία με το ΕΝΑ →
Ο κορονοϊός ήρθε για να μείνει(;). Αυτή η διατύπωση εμφανίζεται στον διεθνή δημόσιο λόγο για τον SARS-Cov-2 σε διάφορες παραλλαγές, άλλοτε ως κατάφαση, άλλοτε ως ερώτηση, άλλοτε ως προειδοποίηση ή ως απευχή. Σε κάθε περίπτωση, δεν αναφέρεται μόνο στον ιό αυτό καθαυτό, αλλά και στα πολλά αποτυπώματά του στην καθημερινή ζωή. Έτσι, ο «κορονοϊός» προσλαμβάνει μια πρωταρχική μετωνυμική λειτουργία σε μια αλυσίδα λόγων που τους τελευταίους μήνες ανασυναρθρώνουν την καθημερινότητά μας. Ανάμεσά τους, ενημερωτικές καμπάνιες με την υπογραφή κρατικών φορέων ανέλαβαν την κωδικοποίηση και διάχυση των από τα πάνω οδηγιών για την υιοθέτηση συγκεκριμένων τρόπων συμπεριφοράς από την πλευρά του πληθυσμού, κυρίως κατά την περίοδο της λεγόμενης έξαρσης του ιού στην Ελλάδα (Μάρτιος-Απρίλιος 2020). Στόχος αυτής της ανάλυσης είναι να χαρτογραφήσει την καθημερινότητα με κορονοϊό, όπως αυτή αποτυπώθηκε στα μηνύματα ελληνικών κρατικών φορέων και ειδικότερα του Υπουργείου Υγείας, της Γενικής Γραμματείας Πολιτικής Προστασίας και της ΕΡΤ και ειδικότερα στις καμπάνιες «Μένουμε σπίτι» (Μάρτιος-Απρίλιος 2020), «Μένουμε ασφαλείς» (Μάιος 2020) και «Μένουμε σπίτι για όσους αγαπάμε (Απρίλιος 2020).
Προϋπόθεση αυτής της ανάλυσης είναι ότι τα τελευταία χρόνια η επικοινωνία της υγείας εντάσσεται όλο και περισσότερο στο πεδίο της επικοινωνίας του κινδύνου. Έτσι, αποκτά κάποιους ειδικότερους στόχους, όπως η εξασφάλιση της υποστήριξης των μέτρων αντιμετώπισης, ο καθησυχασμός του κοινού, η μετάδοση πληροφορίας που είναι κρίσιμη τη δεδομένη στιγμή, η ενθάρρυνση συλλογικών συμπεριφορών και η συμβολή στην προστασία της ζωής που κινδυνεύει (WHO, Effective Media Communication During Public Health Emergencies, 2005). Αυτά έρχονται να προστεθούν στους τυπικούς στόχους μιας ενημερωτικής καμπάνιας για την υγεία, όπως η πληροφόρηση, η προώθηση του διαλόγου και της αλλαγής πολιτικής, καθώς και η δημιουργία και προώθηση νέων προτύπων συμπεριφοράς. Προσεγγίζοντας υπ’ αυτό το πρίσμα τις κρατικές καμπάνιες για τον κορονοϊό, θα εστιάσουμε στις αναπαραστάσεις της ζωής με τους άλλους σε απόσταση, παρατηρώντας ότι αυτή διαδραματίζεται σε δύο πράξεις: την οικογενειακή φροντίδα και τη σύγκριση με τον απομακρυσμένο άλλο.
Οικογενειακή φροντίδα
Το περιβάλλον στο οποίο διαδραματίζεται η καθημερινότητα υγειών, ασθενών και ευάλωτων ομάδων είναι το περιβάλλον του σπιτιού και είναι κατά κανόνα οικογενειακό. Στα ενημερωτικά βίντεο του Υπουργείου Υγείας που αναρτήθηκαν στην ιστοσελίδα menoumespiti.gr, η/ο ασθενής είναι συχνά μέλος οικογένειας που απομονώνεται σε ένα δωμάτιο και λαμβάνει τη φροντίδα των άλλων μελών, ενώ η κατηγορία των «ευπαθών ομάδων» παρουσιάζεται με ζευγάρι ηλικιωμένων που λαμβάνουν με τη σειρά τους φροντίδα από άλλα μέλη της οικογένειας. Εκείνο που παρατηρείται σε αυτές τις αφηγήσεις είναι ότι η απεικόνιση της οικογένειας αντανακλά εμπεδωμένα πρότυπα -άντρας, γυναίκα, παιδιά- και η δυνατότητα της παροχής φροντίδας αποδίδεται οπτικά στη γυναικεία και μητρική φιγούρα. Έτσι, ενώ ο «άντρας» κάθεται στον καναπέ του σπιτιού απολαμβάνοντας ένα ρόφημα, η γυναίκα σπεύδει να φροντίσει στο διπλανό δωμάτιο το άτομο που νοσεί. Σε διαφορετικό βίντεο, γυναικεία φιγούρα αναλαμβάνει και πάλι τη φροντίδα των αντικειμένων της/του ασθενούς -πιάτα, κλινοσκεπάσματα, επιφάνειες δωματίου.
Δύο διαφορετικές απεικονίσεις έρχονται με έναν μάλλον παράδοξο τρόπο να επιβεβαιώσουν αυτή τη στρατηγική. Όσο η φροντίδα ασθενούς παραμένει αποκλειστικά «γυναικεία» υπόθεση, η ψυχαγωγική ενασχόληση με το παιδί σε μια συνθήκη «αναστολής» της καθημερινότητας γίνεται ζήτημα που αφορά εξίσου τη γυναίκα/μητέρα και τον άντρα/πατέρα. Εξάλλου, το παιχνίδι με τα παιδιά αποτέλεσε ένα από τα πιο ισχυρά κίνητρα παραμονής στο σπίτι, καθώς αρθρωνόταν ως υποκατάστατο της αναστολής όλων των υπόλοιπων δραστηριοτήτων. Αντίστοιχα, σε ένα ακόμα στιγμιότυπο οικογενειακής κοινωνικοποίησης, μια αντρική φιγούρα αναλαμβάνει την παροχή τεχνολογικής φροντίδας στους «γονείς, τους παππούδες και τις γιαγιάδες», δηλαδή την εκμάθηση ηλεκτρονικών συναλλαγών, ώστε να αποτραπεί η μετάβασή τους στις τράπεζες.
Στον βαθμό, λοιπόν, που σε συνθήκες περιοριστικών μέτρων και κοινωνικής αποστασιοποίησης οι άνθρωποι εξακολουθούν να συμβιώνουν και να φροντίζουν ο ένας τον άλλον, αυτό εξαντλείται στο μοναδικό περιβάλλον της οικογένειας και τους έμφυλους ρόλους των μελών της. Οι περιπτώσεις άλλων τύπων συμβίωσης ή μοναχικής διαβίωσης αποκλείονται, ενώ η παροχή της φροντίδας ξεφεύγει από τα όρια της οικογένειας σε τρεις μόνο περιπτώσεις: σοβαρή εκδήλωση του ιού -επομένως υπάρχει ανάγκη μετάβασης στο νοσοκομείο- ενδοοικογενειακή βία και ψυχική διαταραχή.
Στον αντίποδα της ιδανικής οικογένειας και καθώς η λήψη περιοριστικών μέτρων δημιούργησε ανησυχίες για την αύξηση περιστατικών βίας στα οικογενειακά περιβάλλοντα της «πραγματικής» ζωής, η Γενική Γραμματεία Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων ανέλαβε την ευαισθητοποίηση για περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας. Επιλέγοντας ένα τηλεοπτικό πρόσωπο που φέρνει συχνά στην ατζέντα προσωπικές ιστορίες, την Ελεονώρα Μελέτη, το σχετικό μήνυμα απευθύνεται σε γυναίκες που υφίστανται βία στο σπίτι (Ελληνική Κυβέρνηση, https://www.youtube.com/watch?v=oCGFDpoyfn4). Αναγνωρίζοντας πως ένα μέτρο «προστασίας» και «ασφάλειας» από τον ιό μπορεί να εκθέτει τις γυναίκες σε επισφαλή περιβάλλοντα, το μήνυμα έχει τη μορφή του φαντασιακού διαλόγου με τη «γυναίκα» που «υφίσταται βία» και την ενημερώνει, «δεν είναι μόνη». Ωστόσο, από τη διατύπωση του μηνύματος διαφεύγει ότι η πολιτική αυτή απευθυνόταν «σε θύματα όλων των μορφών βίας λόγω φύλου», ενώ η καμπάνια δεν συμπεριέλαβε την περίπτωση κακοποίησης ανηλίκων από μέλη της οικογένειας. Σε ένα αντίστοιχο μήνυμα ευαισθητοποίησης με την υπογραφή του Υπουργείου Υγείας, ακόμα ένα γνωστό τηλεοπτικό πρόσωπο, ο ηθοποιός Θοδωρής Αθερίδης, ενημερώνει για τους κινδύνους για την ψυχική υγεία κατά τη διάρκεια της παραμονής στο σπίτι. Διακρίνοντας τη σωματική από την ψυχική υγεία, αναφέρει με διδακτικό ύφος πιθανές εκδηλώσεις κινδύνου: άγχος, φόβος, θλίψη, θυμός αίσθημα της μοναξιάς και αδυναμία επικοινωνίας με τα παιδιά. Εξισώνοντας και προβληματοποιώντας διαφορετικές συναισθηματικές καταστάσεις, η επικοινωνία με τη γραμμή στήριξης και το αίσθημα της κοινότητας προβάλλουν ως διέξοδος: «μένουμε υγιείς και όλοι μαζί θα τα καταφέρουμε» (Ελληνική Κυβέρνηση, https://www.youtube.com/watch?v=UqjW56iz5kY).
Παρότι τα παραπάνω μηνύματα μεταφέρονται με διαφορετικό τρόπο και για διαφορετικούς λόγους, από κοινού ανασυγκροτούν το περιβάλλον της οικογένειας ως το κύριο περιβάλλον διαβίωσης και φυσικής συνύπαρξης εν μέσω πανδημίας. Σε αυτό, αναπαράγονται έμφυλα, κοινωνικά και συναισθηματικά στερεότυπα. Η παροχή φροντίδας εκτός του κλειστού αυτού περιβάλλοντος συνιστά «διέξοδο» από μια προβληματική κατάσταση, ενώ η συμβίωση και η συναναστροφή με άλλες/ους, εκτός από τους ειδικούς ή τα μέλη της οικογένειας, αποσιωπάται προς ενίσχυση αυτών των θέσεων. Έξω από αυτό το περιβάλλον υπάρχουν μόνο οι απομακρυσμένοι «δεσμοί» της κοινωνικής σύγκρισης.
Εμείς και οι άλλοι
Κατά τη σταδιακή εφαρμογή και κορύφωση των περιοριστικών μέτρων (Μάρτιος – Απρίλιος 2020), το αίτημα για παραμονή στο σπίτι και τήρηση της κοινωνικής αποστασιοποίησης αρθρωνόταν στον πολιτικό και επιστημονικό λόγο με όρους αναγκαιότητας ή επιβολής. Την ίδια στιγμή, στις κρατικές καμπάνιες αρθρωνόταν περισσότερο ως προτροπή, αξιοποιώντας το παράδειγμα του «άλλου». Αντίστοιχη τακτική υιοθετήθηκε και στην καμπάνια «Μένουμε ασφαλείς» που προωθήθηκε κατά την άρση των περιοριστικών μέτρων. Σε αντιστοιχία με τους ρόλους που εκπροσωπούσαν στον δημόσιο διάλογο ο «καλός» και «ευαίσθητος» Σωτήρης Τσιόδρας (εκπρόσωπος του Υπουργείου Υγείας) και ο «κακός» και «αυστηρός» Νίκος Χαρδαλιάς (εκπρόσωπος της Πολιτικής Προστασίας), το μέτρο της σύγκρισης είναι άλλοτε η αγάπη για τους άλλους και άλλοτε ο βαθμός πειθαρχίας στα μέτρα για την αντιμετώπιση του ιού. Η χρήση διασημοτήτων γίνεται εδώ συστατικό χαρακτηριστικό των μηνυμάτων.
Το πολυσυζητημένο βίντεο της καμπάνιας «Μένουμε σπίτι» με τον Σπύρο Παπαδόπουλο, ηθοποιό και παρουσιαστή τα τελευταία χρόνια της δημοφιλούς ψυχαγωγικής εκπομπής «Στην Υγειά μας ρε παιδιά», ξεκινάει με έναν διάλογο με κάποια/ον που «επιμένει» να βγουν έξω: «Όχι! Όχι! Μην επιμένεις! Θα μείνω μέσα!», λέει ο παρουσιαστής και κλείνοντας το κινητό του κλείνει και την πόρτα του σπιτιού του και απευθύνεται στο κοινό. «Γεια. Παιδιά, τα πράγματά είναι σοβαρά … », λέει εμφατικά (Ελληνική Κυβέρνηση, https://www.youtube.com/watch?v=UHwOygJj69g). Η άρνηση στην επιμονή του άλλου για έξοδο, η εκφορική οικειότητα και η έμφαση στη σοβαρότητα της κατάστασης επαναλαμβάνεται αρκετές εβδομάδες αργότερα, στο πλαίσιο της καμπάνιας «Μένουμε ασφαλείς». Το μήνυμα διατυπώνεται από την ηθοποιό Βίκυ Σταυροπούλου: «Όχι, όχι, μην επιμένεις αγοράκι μου. Εγώ θα βάλω μάσκα που θα τη φτιάξω μόνη μου […] Παιδιά, τα πράγματα είναι σοβαρά …» (Ελληνική Κυβέρνηση, https://www.youtube.com/watch?v=TKKEN2q_5p0). Εδώ, τόσο το αίτημα για παραμονή στο σπίτι όσο και το αίτημα για χρήση της μάσκας αρθρώνονται σε έναν μυθοπλαστικό διάλογο με τον απομακρυσμένο άλλο που διαφοροποιεί τις ατομικές αντιδράσεις και έναν φαντασιακό διάλογο με το κοινό που επιχειρεί να ενώσει. Η αρνητική σύγκριση με εκείνην/ο που δεν κατανοεί πόσο «σοβαρά είναι τα πράγματα» μεταφράζεται σε μια θετική και ενωτική σύγκριση μεταξύ εκείνων που συμμορφώνονται, με τρόπο μάλιστα «ευλαβικό»· μια μεταφορά από τον θρησκευτικό λόγο που επαναλαμβανόταν συχνά στα ενημερωτικά μηνύματα των κρατικών φορέων.
Αντίστοιχοι τρόποι θετικής και αρνητικής κοινωνικής σύγκρισης επιστρατεύονται και στα δύο πολυσυζητημένα βίντεο με τον ηθοποιό Χρήστο Λούλη και την ηθοποιό Κατερίνα Λέχου, με την υπογραφή της ΓΓΠΠ. Τα βίντεο κυκλοφόρησαν στο πλαίσιο της καμπάνιας «Μένουμε ασφαλείς» και είχαν ως ρητό στόχο την αποτροπή συνωστισμού στον δημόσιο χώρο κατά την άρση των μέτρων περιορισμού. Εδώ, το μήνυμα δεν ενσωματώνεται σε έναν μυθοπλαστικό ή φαντασικό διάλογο, αλλά μεταφέρεται στη μυθοπλαστική αφήγηση δύο δήθεν προσωπικών διαλόγων. Ο Χρήστος Λούλης αφηγείται τον διάλογο με τη σύντροφό του, η οποία του προτείνει, «με αυτή τη γλυκιά φωνή που συνήθως τον κάνει ό,τι θέλει», να πάνε στην πλατεία γιατί «θα είναι όλοι εκεί». Με έναν δραματουργικό λόγο που κορυφώνεται στη στιγμιαία ταύτιση της συντρόφου του με το ακροατήριο -«Ακριβώς αυτό είναι το πρόβλημα σου λέω, της λέω»- αναπαράγει τη θέση του «άντρα» που νουθετεί, καταλήγοντας στην αιτιακή σύνδεση της συνάντησης φίλων σε δημόσιο χώρο με τη μετάδοση του ιού (Open TV, https://www.youtube.com/watch?v=T5iw1nRhVfs). Σε αντίστοιχο ύφος, αλλά από τη θέση «της φίλης», η Κατερίνα Λέχου αφηγείται πώς είπε στους φίλους της ότι είναι όλοι «για μάζεμα», όταν της πρότειναν «να μαζευτούν καμιά εικοσαριά άτομα» (ΓΓΠΠ, https://www.youtube.com/watch?v=I41lNGgrDPg). Λόγω του έντονου έμφυλου στίγματος στη διάκριση μεταξύ «λογικής» και «μη λογικής», το πρώτο βίντεο κατηγορήθηκε για σεξισμό και αποσύρθηκε. Το δεύτερο παρέμεινε, αποσιωπώντας το ενδεχόμενο μια συνάντηση φίλων να είναι συνεπής με τους κανόνες τήρησης των αποστάσεων. Έτσι, αντί της επαρκούς πληροφόρησης για την εμπέδωση των αποστάσεων σε κοινωνικά περιβάλλοντα εκτός του σπιτιού, προτάθηκε ο φόβος της κριτικής από τον «λογικό» άλλο.
Αν στα παραπάνω βίντεο οι χρήσεις της αρνητικής και θετικής κοινωνικής σύγκρισης πρότειναν αντιθετικές αντιδράσεις στα μέτρα αντιμετώπισης του κορονοϊού -κατανόηση/μη κατανόηση, σοβαρότητα/μη σοβαρότητα, λογικό/μη λογικό- και συμμόρφωση δια της φαντασιακής ταύτισης με τον πρώτο πόλο, η πασχαλινή καμπάνια της ΓΓΠΠ και της ΕΡΤ δίνουν έναν διαφορετικό τόνο. Ενώ τα πιο αυστηρά μέτρα περιορισμού μετακινήσεων ήταν ακόμα σε ισχύ, η ΓΓΠΟ λανσάρει ένα βίντεο για τις ημέρες του Πάσχα με σύνθημα «Μένουμε σπίτι, βγαίνουμε νικητές» (ΓΓΠΠ, https://www.youtube.com/watch?v=ez59rHLliE8&feature=emb_title). Το μήνυμα μεταφέρεται με εικόνες από άδειους δημόσιους χώρους, τραγούδι του Διονύση Σαββόπουλου- δηλωμένου πια θαυμαστή του Κυριάκου Μητσοτάκη- και προτροπή στη θετική σύγκριση: «οι άνθρωποι πάντα φαίνονται στα δύσκολα και τώρα που είναι παντού δύσκολα κοίτα τι κάνουμε εμείς, κοίτα τους…» και συνεχίζει με περιγραφές και στιγμιότυπα από τους ανθρώπους της καθημερινότητας, εκείνους που εργάζονται και εκείνους που φοβούνται αλλά «κάνουν το σωστό» μένοντας στο σπίτι. Εδώ, η κοινωνική σύγκριση έχει μόνο θετικό πρόσημο και προτρέπει στην φαντασιακή ταύτιση με το συλλογικό «εμείς». Έχοντας διχάσει την κοινωνία σε εκείνους που εργάζονται και εκείνους που «απλά» καλούνται να μείνουν σπίτι, αυτό το «εμείς» κορυφώνεται στην ταυτότητα του «Έλληνα», ο οποίος όταν τελειώσουν όλα αυτά θα μπορεί να μάθει «κάτι καλό» στους άλλους.
Τις ίδιες ημέρες, διάσημοι «Έλληνες», μεταξύ των οποίων προσωπικότητες των τεχνών και των γραμμάτων, διακεκριμένοι αθλητές και Ολυμπιονίκες, συμμετέχουν στην καμπάνια της ΕΡΤ με σύνθημα «Μένουμε σπίτι για όσους αγαπάμε» (ΕΡΤ, https://www.ert.gr/menoume-spiti-gia-osous-agapame/). Έχοντας αναγορεύσει την «αγάπη» στο συναισθηματικό κίνητρο της παραμονής στο σπίτι, ένα ευρύ φάσμα ατομικών λόγων δίνουν σε φαντασιακούς διαλόγους με το ακροατήριο συλλογικά κίνητρα. Αυτά συχνά προβάλλουν ως συστατικά της ίδιας συλλογικής ταυτότητας του «Έλληνα»: προστασία της κοινωνίας, εσωτερικότητα, ενότητα, αυτοπειθαρχία, φιλότιμο, ευγνωμοσύνη περηφάνεια, πατριωτισμός. Στο πλέγμα αυτών των μηνυμάτων, η κοινωνική σύγκριση με τον απομακρυσμένο άλλο δεν είναι το μέσο μόνο για την αυτονόητα «λογική» συμμόρφωση, αλλά και για τις φαντασιακές ταυτίσεις με «λογικούς» Έλληνες και τελικά το σύνολο «Ελλήνων».
«Εμείς» τα άτομα
Κατά την άρση των περιοριστικών μέτρων, οι στρατηγικές της οικογενειακής φροντίδας και της κοινωνικής σύγκρισης υποχωρούν. Σε ένα από τα πιο δημοφιλή βίντεο της καμπάνιας «Μένουμε Ασφαλείς», με σύνθημα «Βγάζουμε έξω τον καλύτερό μας εαυτό», η μετάβαση από τον χώρο του σπιτιού στον ανοιχτό χώρο, καθώς και στον χώρο της εργασίας και των υπηρεσιών, συμβολίζει τη μετάβαση σε έναν «αλλαγμένο» τρόπο ζωής (Ελληνική Κυβέρνηση, https://www.youtube.com/watch?time_continue=27&v=cQzhPqDWYGo&feature=emb_title).
Την ίδια στιγμή, το συλλογικό «εμείς» γίνεται το νήμα που συνδέει το παρελθόν των περιορισμών με το παρόν και το μέλλον της νέας καθημερινότητας: «δεν ήταν εύκολο αλλά πετύχαμε κάτι σημαντικό και το πετύχαμε μαζί […] τώρα […] αρχίζουμε να βγαίνουμε ξανά, και βγαίνουμε αλλαγμένοι […] βγαίνουμε για να πάμε τις ζωές μας μπροστά […] και αυτό πρέπει να το διασφαλίσουμε όλοι μαζί». Όσο όμως το ηχητικό μήνυμα συναρθρώνει αυτήν την αλλαγή με πρακτικές ενημέρωσης, καλύτερης προστασίας, ενισχυμένου συστήματος υγείας, αισιοδοξίας και διαφορετικού τρόπου συμπεριφοράς ως προς την προσωπική υγιεινή, τα ψώνια, την εργασία και την τήρηση των αποστάσεων, η οθόνη γεμίζει από πρόσωπα βγαίνουν έξω μόνα, φορούν μάσκα και τηρούν τις αποστάσεις ή παιδιά που συνοδεύονται από γονείς. Εναλλασσόμενες προσωπογραφίες σε ανοιχτό χώρο ή σε πορτραίτα γίνονται το οπτικό σημαίνον του φαντασιακού «εμείς» που εδώ απαρτίζεται από «υπεύθυνα» και «πειθαρχημένα» άτομα.
Έτσι κλείνει ο κύκλος ενός κυβερνητικού λόγου που εξάντλησε με μαεστρία την κοινωνία στο άτομο και την οικογένεια και την κοινωνική ζωή σε πειθαρχημένες συμπεριφορές, κοινωνικές συγκρίσεις και φαντασιακές, εθνικές, ταυτίσεις. Μένει να δούμε αν ο «κορονοϊός» ήρθε για να μείνει.
