Η Λισαβόνα βαθιά «χτυπημένη» από τη στεγαστική κρίση

Στην πορτογαλική πρωτεύουσα, ένας κεντροαριστερός δήμαρχος εξελέγη με την υπόσχεση να καταπολεμήσει την ανεξέλεγκτη στεγαστική κρίση της πόλης. Oι προσπάθειές του όμως δείχνουν ότι η πραγματική αλλαγή έρχεται μόνο μέσα από την αμφισβήτηση της νεοφιλελεύθερης λογικής της αγοράς.

Την πρώτη ημέρα του 2021, ο τραγουδιστής του fado Carlos do Carmo πέθανε σε ηλικία 81 ετών. Ο Carmo, ένας «ισόβιος» κομμουνιστής, ήταν περισσότερο γνωστός για το τραγούδι του Lisboa Menina e Moça (που μεταφράζεται ελεύθερα ως «Κορίτσι και κυρία της Λισαβόνας»), μια ωδή στην πρωτεύουσα της Πορτογαλίας, που παρομοιάζει την πόλη ως μια ζεστή, οικεία γυναικεία φιγούρα του δρόμου.

Στην πορτογαλική πρωτεύουσα τα τελευταία 10 χρόνια έχουν πολλαπλασιαστεί τακαφέ, οι indie μπουτίκ, υπερτιμημένα καταστήματα μεταχειρισμένων ειδών κι άλλα σημεία αναφοράς της χιπστερικής κουλτούρας. Το Airbnb έχει «πάρει φωτιά», ολόκληρες γειτονιές έχουν «αποψιλωθεί» μέσω των απότομων αυξήσεων των ενοικίων και της αχαλίνωτης κερδοσκοπίας.

Η πορτογαλική πρωτεύουσα ως πείραμα νεοφιλελεύθερων πολιτικών

Η «κατάληψη» της πόλης έγινε με ρυθμούς ταχύτατους. Μεγάλα ξενοδοχεία ορθώθηκαν, η οδική κυκλοφορία έγινε ακόμη πιο προβληματική, με συνοικίες να μετατρέπονται σε μεγάλα εργοτάξια. Η πανδημία και τα lockdown περιόρισαν την φρενίτιδα, ωστόσο η σταδιακή αποκατάσταση των καθημερινών ρυθμών αναμένεται να προκαλέσει και πάλι οικοδομικό «οργασμό».

Αντίθετα με ό,τι θα περίμενε κανείς μέσω της στεγαστικής ανάπτυξης, ότι δηλαδή θα καταπολεμηθεί το ζήτημα της στεγαστικής κρίσης, καταγράφηκαν πολιτικές στοχοποίησης κέντρων στήριξης και αλληλοβοήθειας αστέγων και αδύναμων οικονομικά ομάδων, όπως του κέντρου SEARA στη γειτονιά του Arroios. Το κέντρο λειτουργούσε σε ένα κατειλημμένο κτίριο, ένα πρώην νηπιαγωγείο, άδειο από το 2018 και εγκαταλελειμμένο μέχρι την άφιξη των εθελοντών της SEARA. Πριν από την έξωση, το κτίριο είχε πωληθεί από μια φιλανθρωπική οργάνωση που συνδεότανμε το Κομμουνιστικό Κόμμα στην εταιρεία ακινήτων Spark Capital.

Τις πρώτες πρωινές ώρες της περασμένης Δευτέρας, δέκα ένοπλοι ιδιωτικοί υπάλληλοι ασφαλείας εισέβαλαν στο κέντρο για να διώξουν βίαια και παράνομα τους ανθρώπους που βρίσκονταν μέσα. Η αστυνομία κλήθηκε από τους εθελοντές της SEARA, αλλά συντάχθηκε με τις ενέργειες έξωσης, διαλύοντας με δακρυγόνα και γκλομπ τους πολίτες που είχαν συγκεντρωθεί για να αποτρέψουν την έξωση. Μεταξύ των ατόμων που δέχτηκαν επιθέσεις από την αστυνομία ήταν και δημοσιογράφοι που προσπαθούσαν να καλύψουν την εκδήλωση, νέοι, μεγαλύτεροι σε ηλικία πολίτες, γυναίκες και παιδιά.

Η απαρχή της μεταμόρφωσης της Λισαβόνας χρονολογείται από το 2012, όταν ηκυβέρνηση συνασπισμού του συντηρητικού συντηρητικό PSD και τουχριστιανοδημοκρατικού CDS εφάρμοσε μια σειρά νεοφιλελεύθερων οικονομικών πολιτικών, πολλές από τις οποίες στόχευαν στην αγορά κατοικίας. Εκατοντάδες κατοικίες πωλήθηκαν στο πλαίσιο του προγράμματος της «Χρυσής Βίζας», μέσω του οποίου η τότε κυβέρνηση ευελπιστούσε να προσελκύσει επενδύσεις για να στηρίξει την παραπαίουσα οικονομία – ανάλογο πρόγραμμα εφαρμόζεται σε Ελλάδα και Κύπρο.

Σύμφωνα με την πορτογαλική εκδοχή, ξένοι πολίτες που αγόραζαν ακίνητα αξίας 500.000 ευρώ και άνω αποκτούσαν πρόσβαση στο δημόσιο εκπαιδευτικό σύστημα της χώρας, στις εθνικές υπηρεσίες υγείας και ένα πολύτιμο σημείο εισόδου στη ζώνη Σένγκεν. Μέσα σε οκτώ χρόνια, το σύστημα απέφερε πάνω από 5 δισεκατομμύρια ευρώ και δημιούργησε χάος σε πόλεις όπως η Λισαβόνα και το Πόρτο. Η κεντροαριστερή κυβέρνηση του Αντόνιο Κόστα είχε ανακοινώσει ήδη από το 2016 τον τερματισμό αυτού του προγράμματος, ωστόσο αυτό θα γίνει την 1η Ιουλίου, 5 χρόνια αργότερα από τον αρχικό σχεδιασμό.

Ο δήμαρχος ουσιαστικά αδιαφορεί για την κατάσταση

Αυτό βέβαια δεν σημαίνει απαραίτητα το τέλος όλων των καταστροφικών στεγαστικών πολιτικών που έφερε ο συντηρητικός συνασπισμός. Το νομικό πλαίσιο γύρω από τις μακροχρόνιες μισθώσεις αναθεωρήθηκε το 2012, γεγονός που έκανε τις αυξήσεις των ενοικίων και τις εξώσεις των ενοικιαστών ευκολότερες από ποτέ. Μαζί με την τουριστική έκρηξη και τα κίνητρα της «Χρυσής Βίζας», αυτό είχε ως αποτέλεσμα τα ενοίκια να εκτοξευθούν και χιλιάδες κάτοικοι να απομακρυνθούν βίαια από το κέντρο της Λισαβόνας, γεγονός που με τη σειρά του έδωσε χώρο για την ανεξέλεγκτη επέκταση του Airbnb.

Όλα αυτά σε μια χώρα που είχε ήδη ένα από τα χαμηλότερα ποσοστά κοινωνικού στεγαστικού «αποθέματος» στην Ευρώπη. Το δικαίωμα στη στέγαση δεν οικοδομήθηκε ποτέ ως θεμελιώδης πυλώνας της πορτογαλικής κοινωνίας, κάτι το οποίο τονίζει και ο δικηγόρος Βάσκο Μπαράτα, ιδρυτής του Chão das Lutas (Αγωνιστικοί Λόγοι), μιας ένωσης για το δικαίωμα στη στέγαση, η οποία στελεχώνεται κυρίως από δικηγόρους που δραστηριοποιούνται σε αγώνες όπως αυτός για τη SEARA. «Στη Λισαβόνα δεν υπάρχει δημόσια στεγαστική πολιτική από το 1974-75. Και τώρα υπάρχει και η πρόσθετη χρηματιστικοποίηση της στέγασης, κατά την οποία ένα σπίτι δεν θεωρείται πλέον ως σπίτι, η στέγαση δεν θεωρείται αγαθό, αλλά ένα οικονομικό περιουσιακό στοιχείο που πρέπει κανείς να μετατρέψειαπαραίτητα σε χρήμα» προσθέτει ο Μπαράτα.

Το 2020, με τις κοινωνικές κρίσεις να επιδεινώνονται από το κορονοϊό, η στέγαση ήταν το πρώτο θέμα που αποφάσισε να αντιμετωπίσει ο σοσιαλιστής δήμαρχος της Λισαβόνας Φερνάντο Μεντίνα. Παρά το πολυδιαφημισμένο σχέδιό του να μετατρέψει τα Airbnb σε «σπίτια για τους εργαζόμενους», πολλοί πιστεύουν ότι η πρωτοβουλία αυτή αφορά περισσότερο τους ιδιοκτήτες παρά τον μέσο κάτοικο/ενοικιαστή της Λισαβόνας που αναζητά ένα προσιτό μέρος για να ζήσει. Ο Μεντίνα δεν είναι η Άντα Κολάου, η ακτιβίστρια που έγινε δήμαρχος μπαίνοντας πρώτη στη μάχη κατά τω εξώσεων, προσπαθώντας επίσης να απαγορεύσει τον ανεξέλεγκτο χαρακτήρα του Airbnb στη Βαρκελώνη. Ο Μπαράτα τονίζει ότι ο δήμαρχος της Λισαβόνας νομίζει ότι μπορεί να λύσει το πρόβλημα της στέγασης χωρίς να αγγίξει την αγορά κατοικίας, κάτι που είναι αδύνατο να συμβεί.

Το πρόγραμμα «ασφαλούς ενοικίασης» του Μεντίνα είναι μια «αποτυχία»,προσθέτει ο Μπαράτα. Βασίζεται στους ιδιοκτήτες ακινήτων -που κάποτε έβγαζαν ένα τεράστιο κέρδος από τις βραχυχρόνιες ενοικιάσεις, την τιμή των οποίων μπορούσαν να αυξάνουν όποτε ήθελαν- ώστε να θέσουν τα ακίνητά τους υπό τη διαχείριση των τοπικών αρχών για ένα χρονικό διάστημα ώστε να κοντρολάρονται οι τιμές. «Γιατί να το παραχωρήσει κάποιος το ακίνητό του στο δήμο; Για να του χαμηλώσει τη τιμή; Για ποιο λόγο να δεχθεί ο ιδιοκτήτης χαμηλότερο κέρδος;» αναρωτιέται ο Μπαράτα.

Η πανδημία αποτελεί ωστόσο μια ευκαιρία να επανεξεταστεί το ζήτημα της στέγασης και να μεταβούμε ως κοινωνία συνολικά από ένα κερδοσκοπικό σύστημα που εξαρτάται αποκλειστικά από τον τουρισμό σε ένα μοντέλο πιο δίκαιο και βιώσιμο. Υπάρχουν ακόμη πολλά άδεια, εγκαταλελειμμένα κτίρια σε όλη τη Λισαβόνα, που παραμένουν αναξιοποίητα, για τα οποία η δημοτική αρχή δεν κάνει απολύτως τίποτα.

Ο δήμαρχος της πόλης έκανε το Lisboa Menina e Moça τον επίσημο ύμνο της Λισαβόνας. Η πόλη του Carmo είναι μια ανέμελη πόλη, που ορίζεται από τους κατοίκους της. Ωστόσο σήμερα μοιάζει με ένα λούνα παρκ χωρίς αρχή, μέση και τέλος, με τη γοητεία της να εμπορευματοποιείται για τους τουρίστες, με τους κατοίκους να μην έχουν χώρο και τρόπο έκφρασης και συμμετοχής. «Το δικαίωμα στη στέγαση δεν αφορά μόνο τη Λισαβόνα και τους κατοίκους της. Αφορά όλες τις πόλεις που τείνουν να γίνουν αβίωτες στο βωμό της κερδοσκοπίας. Υπάρχουν πολλές πόλεις στην Ευρώπη που βρίσκονται σε αδιέξοδο, όπως και πόλεις που δίνουν το παράδειγμα, όπως το Βερολίνο και η Βαρκελώνη. Αυτά τα παραδείγματα πρέπει να ακολουθήσουμε» συμπληρώνει ο Μπαράτα.

Το δικαίωμα στη στέγαση θα είναι ένα θεμελιώδες πεδίο κοινωνικής μάχης το επόμενο διάστημα. Και σε αυτό θα συστρατευτούν πολλές δυνάμεις, ειδικά όσο οι οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες της πανδημίας και του σημερινού οικονομικού μοντέλου βαθαίνουν και επηρεάζουν όλο και μεγαλύτερα τμήματα των τοπικών κοινωνιών.