O Σπάικ Λι, ένας ανατρεπτικός σκηνοθέτης περιδιαβαίνει δυόμισι αιώνες φυλετικών διακρίσεων, εξηγεί γιατί η ιστορία επαναλαμβάνεται, αλλά και γιατί οι ανισότητες αποτελούν δομικό στοιχείο της αμερικανικής κοινωνίας, δεν κρύβει, όμως, την ελπίδα του για την εξάλειψή τους.
Ο βραβευμένος με Όσκαρ καλύτερου διασκευασμένου σεναρίου αμερικανός σκηνοθέτης, παραγωγός, συγγραφέας και ηθοποιός Σπάικ Λι μιλάει στο βρετανικό περιοδικό «Βig Issue» για την ταινία του «Da 5 Bloods», που έκανε πρεμιέρα στο Netflix τον περασμένο Ιούνιο, αλλά και για τις Ηνωμένες Πολιτείες των φυλετικών διακρίσεων και της οργής. Δύο μαύροι άνδρες δολοφονήθηκαν από κρατικές δυνάμεις καταστολής με διαφορά 250 ετών.
5 Μαρτίου 1770, Βοστώνη. Οκτώ βρετανοί στρατιώτες πυροβόλησαν εναντίον μιας ομάδας διαδηλωτών. Πέντε έπεσαν νεκροί. Ο Κρίσπους Άττακς (Crispus Attucks) ήταν ο πρώτος Αμερικανός που έχασε τη ζωή του εκείνη την ημέρα για την ανεξαρτησία του έθνους. Ο Άττακς, γύρω στα 45, ήταν αφρικανικής και ινδιάνικης καταγωγής. Έγινε σύμβολο της Αμερικανικής Επανάστασης και του κινήματος για την κατάργηση της δουλείας. Αργότερα, όλα αυτά τα γεγονότα, σε μεγάλο βαθμό, ξεχάστηκαν. 25 Μαΐου 2020, Μινεάπολη. ‘Ενας άνδρας συνελήφθη ως ύποπτος για χρήση ενός πλαστού χαρτονομίσματος των 20 δολαρίων. Ένας αστυνομικός ακινητοποίησε τον 46χρονο Τζορτζ Φλόιντ έχοντας το γόνατό του πάνω στο λαιμό του για σχεδόν εννιά λεπτά. Ο Φλόιντ επαναλάμβανε: «Δεν μπορώ να αναπνεύσω» και εκλιπαρούσε τους αστυνομικούς: «μη με σκοτώσετε». Μετά το θάνατό του, ξέσπασαν διαδηλώσεις σε όλη τη χώρα. Δυστυχώς, φόνοι σαν του Τζορτζ Φλόιντ δεν είναι σπάνιοι. Απλά, ο Φλόιντ είναι το πιο πρόσφατο θύμα μιας κοινωνίας που από τη δημιουργία της είναι θεμελιωμένη στην ανισότητα και την εκμετάλλευση. Μετά τη σφαγή της Βοστώνης, ο τότε μελλοντικός πατέρας του έθνους και πρόεδρος Τζον Άνταμς, όντας συνήγορος υπεράσπισης των βρετανικών στρατευμάτων, σκιαγράφησε τους διαδηλωτές ως «ένα ετερόκλητο συνονθύλευμα από θρασύτατους νεαρούς, νέγρους και μιγάδες, με τον Άττακς να ενθαρρύνει τις συγκρούσεις με την «τρελή συμπεριφορά του». Σήμερα, ο πρόεδρος Τραμπ αποκαλεί τους διαδηλωτές «κακοποιά στοιχεία» και δηλώνει σε απειλητικό τόνο: «όταν αρχίζει το πλιάτσικο, αρχίζουν και οι πυροβολισμοί».
Κλιμακούμενη ένταση
O θάνατος του Φλόιντ επήλθε σε μια περίοδο που οι εντάσεις είχαν ήδη αρχίσει να κλιμακώνονται μετά από κάποιες άλλες δολοφονίες με φυλετικά κίνητρα. Το Μάρτιο, η διασώστρια Μπρεόνα Τέιλορ (Breonna Taylor), 26 ετών, σκοτώθηκε κατά τη διάρκεια μιας αστυνομικής επιδρομής-παρωδία για τη σύλληψη ενός καταζητούμενου, ο οποίος βρισκόταν ήδη υπό κράτηση. Το Φεβρουάριο, ο Αχμάντ Άρμπερι (Ahmaud Arbery) σκοτώθηκε στο Μπράνσγουικ του Οχάιο. Συλλήψεις έγιναν μόνο όταν το θέμα πήρε διαστάσεις μετά τη διαρροή πλάνων από τους πυροβολισμούς. Σύμφωνα με τον Σπάικ Λι, «δύο λευκοί αστυνομικοί, που έμοιαζαν να έχουν ξεπηδήσει από το κινηματογραφικό έργο “Όταν ξέσπασε η βία” (“Deliverance”), του 1972, άρχισαν να κυνηγούν έναν μαύρο πολίτη που έκανε τζόγκινγκ σε ένα δρόμο στην Τζόρτζια και, τελικά, τον πυροβόλησαν σαν σκυλί. Κι αυτό έγινε το 2020». Για πάνω από τρεις δεκαετίες, o Λι άφοβα θέτει επί τάπητος στις ταινίες του καυτά θέματα. Ταινίες όπως «Από κάποιον θα το βρει» («She’s Gotta Have It»), «Ο πυρετός της ζούγκλας» («Jungle fever»), «Crooklyn» αναδεικνύουν έναν κινηματογραφικό ακτιβισμό και δεν διστάζουν να θίξουν αποσιωπημένες ιστορίες για τη «Μαύρη Αμερική». Στο «Μάλκολμ Χ» («Μalcolm Χ»), ξαναζωντανεύει ένα σύμβολο του κινήματος για τα πολιτικά δικαιώματα. Στην «25η Ώρα» («25th hour»), σκιαγραφεί όλο αυτό το αίσθημα της απώλειας και της αναστάτωσης μετά τα γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου, ενώ στο «Chi-raq» τα έβαλε με την κουλτούρα της οπλοκατοχής. Με την ταινία του «Η παρείσφρηση» («BlacKkKlansman»), η οποία του χάρισε το Όσκαρ, το 2019, ειρωνεύεται τις αντιλήψεις της Κου Κλουξ Κλαν.
Συγκέντρωση έξω από το αμερικανικό Υπουργείο Δικαιοσύνης, πριν την πορεία προς το Λευκό Οίκο για τη δολοφονία της Μπρεόνα Τέιλορ από αστυνομικούς. 23 Σεπτεμβρίου 2020. Credit: Jahi Chikwendiu / The Washington Post via Getty Images.
Η τελευταία του ταινία, το «Da 5 Bloods», που ανέβηκε τον Ιούνιο στο Netflix, έχει σχέση με τον πόλεμο στο Βιετνάμ αλλά αναφέρεται και στις εμπρηστικές πολιτικές των ημερών. Tέσσερις Αφροαμερικανοί επιστρέφουν στο Βιετνάμ για να κάνουν την εκταφή και να επαναπατρίσουν τη σωρό του πρώην διοικητή τους (καθώς και να ξεθάψουν χρυσάφι που είχαν θάψει στη ζούγκλα). Οι επιζήσαντες του πολέμου γερνούν, αλλά οι πολιτικής και πνευματικής φύσης αναμνήσεις από τον αρχηγό τους παραμένουν ανεξίτηλες. Τα γεγονότα που συνέβησαν πριν από δεκαετίες εξακολουθούν να τους στοιχειώνουν και να τους πληγώνουν.
Η επανάληψη της ιστορίας
Ο Λι ξεφεύγει από το ατομικό τραύμα, στρεφόμενος προς το ομαδικό. Η ιστορία μπορεί να διαχωρίσει και να αποσυνδέσει τα θέματα το ένα από το άλλο. Το έργο ξεκινάει με πλάνα αρχείου από άλλες ταινίες: η ύψωση της αμερικάνικης σημαίας στο φεγγάρι, η μαύρη δύναμη στους Ολυμπιακούς, οι βιετναμέζικοι αγροί σπαρμένοι με χημικά όπλα. Διαδηλωτές δέχονται επίθεση από αστυνομικούς με κλομπ, κατά τη διάρκεια του συνεδρίου των Δημοκρατικών το 1968, άλλοι διαδηλωτές σε μαζική διαμαρτυρία εναντίον του πολέμου δέχονται πυροβολισμούς από την αστυνομία στο Κρατικό Πανεπιστήμιο του Κεντ, μοναχοί αυτοπυρπολούνται στους δρόμους της Σαϊγκόν, η δύναμη της φωτογραφίας, που δείχνει την εκτέλεση Βιετκόνγκ, δεν μπορεί να εκφρασθεί με λόγια. Δεν είναι δυνατόν κάποιος να δει τις εικόνες αυτές και να μην του έρθουν στο μυαλό παρόμοιες σκηνές στις σημερινές Ηνωμένες Πολιτείες. Ακόμα και η αποστολή «Απόλλων 11» έχει το σύγχρονο αντίστοιχό της στην αποστολή «SpaceX» – αμφότερα απίστευτα επιτεύγματα, που πραγματοποιούνται, όμως, με φόντο ένα σκηνικό απερίσκεπτης βίας και μαζικής αναταραχής. Πλάνα αστυνομικής βαναυσότητας και πόλεις υπό πολιορκία από τη δεκαετία του ‘60, μπορεί να είχαν τραβηχτεί χθες βράδυ, μπορεί να είχαν αναπαραχθεί απόψε.
«Η ιστορία επαναλαμβάνεται», λέει ο Λι από το γραφείο του στο Μπρούκλιν. «Εάν ξυπνήσουμε, μπορεί να διδαχθούμε από την ιστορία». Οι περισσότεροι από εμάς ό,τι γνωρίζουμε για τον πόλεμο του Βιετνάμ το γνωρίζουμε από τις κινηματογραφικές παραγωγές. Γυρίζοντας, λοιπόν, το «Da 5 Bloods» είσαστε σκηνοθέτης ή ιστορικός; «Δεν είναι ανάγκη να είσαι είτε το ένα ή το άλλο. Είμαι σκηνοθέτης και αφηγούμαι ιστορικά γεγονότα». Για τα γυρίσματα σε εξωτερικούς χώρους, ο Λι ταξίδεψε στο Βιετνάμ για πρώτη φορά. «Δεν θέλαμε να παρουσιάσουμε τον βιετναμέζικο λαό ως υπανθρώπους», εξηγεί. «Πολεμούσαν για την πατρίδα τους. Προηγούμενα, είχαν κάνει σκόνη τους Κινέζους, τους Γάλλους και, τελικά, έκαναν σκόνη και τους Αμερικάνους».
Το «Da 5 Bloods» είναι μια πολύ πιο επίκαιρη επική ταινία, με τη συγκλονιστική ερμηνεία του Ντελρόι Λίντο (Delroy Lindo) ως Πολ, ενός επιφανειακά τρομακτικού μάγκα, που στο βάθος είναι ένα εύθραυστο, συντετριμμένο άτομο. Δεν πρόκειται για μια καρικατούρα. Είναι εύκολο να καταλάβει κανείς το θυμό, τον πόνο και την απελπισία που πλημμυρίζουν την καρδιά του. «Η ζωή φέρεται στους ανθρώπους διαφορετικά», λέει ο Λι. «Το μετατραυματικό στρες επηρεάζει τους ανθρώπους με διαφορετικό τρόπο. Ο πόλεμος μετέτρεψε το άτομο αυτό σε υποστηρικτή του Τραμπ». Η ιστορία είναι καταδικασμένη να επαναλαμβάνεται και, εκτός από το φορτίο αυτό, προστίθενται και οι συνέπειες μιας παγκόσμιας πανδημίας. Ο Λι αποκαλεί την πόλη του, τη Νέα Υόρκη, όπου υπήρξαν πάνω από 33.000 θάνατοι, «το επίκεντρο».
Έχοντας γεννηθεί το 1957, ο πόλεμος του Βιετνάμ και οι αγώνες για τα πολιτικά δικαιώματα συνέπεσαν με τα χρόνια διαμόρφωσης του χαρακτήρα του. «Ήμουν αρκετά νέος για να στρατολογηθώ, αλλά αρκετά μεγάλος για να σκέφτομαι, να απορώ και να διερωτώμαι τι στο καλό συμβαίνει. Πολλοί άνθρωποι έχουν ξεχάσει ότι ο πόλεμος του Βιετνάμ ήταν ο πρώτος πόλεμος που μεταδιδόταν από την τηλεόραση σε όλα τα αμερικανικά σπίτια. Είχε τεράστιο αντίκτυπο. Αυτή ήταν η μόνιμη συζήτησή μας κατά το γεύμα. Βλέπω τον Μοχάμεντ Άλι να λέει: “ποτέ κανένας Βιετκόνγκ δεν με έχει αποκαλέσει νέγρο”, βλέπω τον Τζον Κάρλος και τον Τόμι Σμιθ με σηκωμένη τη μαύρη γροθιά τους. Είχαμε τον πόλεμο του Βιετνάμ, το κίνημα ειρήνης, το κίνημα για τα πολιτικά δικαιώματα, το κίνημα της μαύρης δύναμης… Βλέπαμε μαύρους στρατιώτες να πολεμούν τους Βιετναμέζους στην πατρίδα τους και τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, που πάλευε για τα δικαιώματά τους, να δολοφονείται».
Μια σκηνή δείχνει την αντίδραση στη δολοφονία του Κινγκ, είδηση που άκουσαν από τον εχθρό στο Ράδιο Ανόι: «Mαύροι αδερφοί, η κυβέρνησή σας στέλνει 600.000 στρατιώτες για να καταπνίξουν την επανάσταση. Τα αδέλφια σας, γυναίκες και άνδρες, μάχονται σε πάνω από 100 πόλεις. Τους σκοτώνουν. Γιατί πολεμάτε εναντίον μας τόσο μακριά από εκεί που είσαστε απαραίτητοι;». H μετάδοση, την οποία ο Λι διαμόρφωσε από πραγματικές ηχογραφήσεις, ανέφερε ότι οι μαύροι στρατιώτες έχουν περισσότερα κοινά στοιχεία με τους Βιετκόνγκ παρά με τους λευκούς τους διοικητές, που τους στέλνουν στην άλλη άκρη του κόσμου για να πολεμήσουν και να πεθάνουν για ελευθερίες που ουσιαστικά δεν έχουν στην πατρίδα τους. O ταγματάρχης Νόρμαν Σβάρτσκοπφ πείθει τ’ αδέρφια του να μην εκδικηθούν τους λευκούς ανωτέρους τους. Τους προειδοποιεί να μην «χάβουν» την αντικομμουνιστική προπαγάνδα που τους πουλάνε και μιλάει για τον ρατσισμό: «Κάθε φορά που βγαίνω έξω από την μπροστινή πόρτα του σπιτιού μου, βλέπω “μπάτσους” να περιπολούν στη γειτονιά μου σαν να είμαστε ένα αστυνομοκρατούμενο κράτος, μπορώ να αισθανθώ πόσο λίγο αξίζω».
Credit: Noel West / The New York Times.
Και ο Λι σχολιάζει: «Από την πρώτη μέρα, οι μαύροι πολεμούν γι΄αυτή τη χώρα – γι’ αυτό ακούμε τον Τσάντγουικ Μπόουσμαν (Chadwick Boseman, αμερικανός ηθοποιός που υποδυόταν συχνά ιστορικές προσωπικότητες και ο οποίος έφυγε από τη ζωή τον Αύγουστο) να μιλάει για τον Κρίσπους Άττακς, o οποίος δεν είναι ευρέως γνωστός, ούτε η ιστορία του αναφέρεται στα σχολικά βιβλία. Για το λόγο αυτόν παρουσιάζεται στην ταινία, γιατί ακόμα και τώρα παλεύουμε για τα δικαιώματά μας. Ακόμα και σήμερα πολεμάμε γι’ αυτή τη χώρα».
Δομική ανισότητα
Το «Da 5 Bloods» επιχειρεί μία σύνδεση μεταξύ της λάμψης της αμερικανικής επανάστασης και της σύγχρονης οργής. Η σφαγή της Βοστώνης έδωσε την κινητήρια ώθηση στον αγώνα για την ανεξαρτησία, αλλά στη χώρα των ελεύθερων ανθρώπων τεράστια τμήματα του λαού της είναι παγιδευμένα στον κύκλο της φτώχειας, οι προοπτικές τους περιορίζονται από το φυλετικό τους προφίλ. Μόνο το 13% του συνόλου των Αμερικανών είναι μαύροι. Εντούτοις, αντιστοιχούν στο 34% των φυλακισμένων. Η ανισότητα είναι ένα στοιχείο που ενσωματώθηκε στο έθνος από τη στιγμή της γέννησής του. Οι αλυσίδες την περίοδο της δουλείας εξελίχθηκαν σε χειροπέδες στους καρπούς, σιδερένια κολάρα και, τώρα, σε γόνατα πάνω στο λαιμό.
«Το 1989, όταν γύρισα την ταινία «Κάνε το σωστό», πολλοί με ρωτούσαν: “Σπάικ, έχεις τις λύσεις για να σταματήσει ο ρατσισμός;” Απαντούσα αρνητικά. Οι άνθρωποι εξακολουθούν να κάνουν την ίδια ερώτηση ακόμα και σήμερα», μας λέει ο Λι. «Ο ρατσισμός δεν είναι πλέον απλά το να μπορείς ή να μην μπορείς να καθίσεις σε έναν πάγκο και να φας με άτομα διαφορετικού χρώματος. Η κατάσταση έχει χειροτερέψει. Υπάρχει πια άρνηση τραπεζικής βοήθειας προς αδύναμους μαύρους για την αγορά κατοικίας, υπάρχει κοινωνική ανισότητα, υπάρχει έλλειψη εκπαίδευσης. Για παράδειγμα, αυτή την περίοδο βρισκόμαστε εν μέσω μιας πανδημίας, τα σχολεία έχουν κλείσει. Το πιθανότερο είναι οι μαύροι να μην έχουν στο σπίτι τους Wi-Fi, να μην έχουν υπολογιστές. Πώς, λοιπόν, θα παρακολουθήσουν τα παιδιά τα μαθήματά τους;», αναρωτιέται.
Ο Λι τονίζει ότι ακόμα ασχολούμαστε με την κληρονομιά του πολέμου του Βιετνάμ, ο οποίος δεν τελείωσε με την πτώση της Σαϊγκόν. «Παρόλο που μας χωρίζουν από τότε 50 χρόνια, ο πόλεμος δεν ξεχνιέται ποτέ. Οι άνθρωποι θρηνούν ακόμα για το θάνατο του πατέρα τους, της μητέρας τους, του αδελφού τους, των συγγενών τους, των φίλων που σκοτώθηκαν στο Βιετνάμ για μια μαλακία». Αλλά οι μνήμες μάς συνδέουν με την ιστορία, μας θυμίζουν αυτούς που αγωνίστηκαν και πέθαναν πριν από 250 χρόνια ή σήμερα, που πίστεψαν ότι θα μπορούσε να επέλθει κάποια αλλαγή. Τους ανθρώπους αυτούς τους τιμούμε με το να πιστεύουμε ότι ακόμα και τώρα θα μπορούσε να επέλθει αυτή η αλλαγή. «Όταν βρεθεί το εμβόλιο για τον κορωνοϊό, θα πρέπει να ανοίξουμε μια ολοκαίνουρια ατζέντα. Αυτές οι τεράστιες διαφορές μεταξύ των εχόντων και των μη εχόντων, αυτά τα τεράστια χάσματα πρέπει να εξαλειφθούν». Πιστεύεις ότι θα γίνει; «Αυτή είναι η ελπίδα και το όνειρό μου», καταλήγει ο Λι.
Αφίσα της ταινίας “Κάνε το σωστό”, του Σπάικ Λι. Ένα φιλμ-μελέτη των εύθραυστων διαφυλετικών σχέσεων στις ΗΠΑ.
*Συνέντευξη του Σπάικ Λι στον Στήβεν ΜακΚένζι και το περιοδικό “Big Issue” στη Μεγάλη Βρετανία. Μετάφραση της Βάσως Αναγνωστοπούλου για το περιοδικό “Σχεδία” #85.
