Κυρίαρχα ΜΜΕ και φιλοκυβερνητικός λόγος στο Twitter κατά τη διάρκεια της πανδημίας

Η πανδημία του κορονοϊού, ένα πολυσήμαντο ιστορικό γεγονός παγκόσμιας εμβέλειας, αποτέλεσε αντικείμενο πρωτοφανούς σε έκταση μιντιακής κάλυψης και πηγή οξείας δημόσιας συζήτησης διεθνώς. Ένα από τα χαρακτηριστικά αυτής της περιόδου ήταν η έκρηξη της χρήσης του διαδικτύου, ιδιαίτερα κατά τον περιορισμό κατ’ οίκον. Χωρίς δυνατότητα διαπροσωπικής επαφής, οι πολίτες επικοινώνησαν, ενημερώθηκαν και εκφράστηκαν μαζικά μέσω ψηφιακών διαύλων.

του Νίκου Σμυρναίου

Οι διαδικτυακές εκδόσεις των κυρίαρχων ΜΜΕ, ως επί το πλείστον, αναπαρήγαγαν άκριτα τις επίσημες πηγές και επικέντρωσαν την κάλυψή τους στα μέτρα της κυβέρνησης -κύριο εκφραστή της «εθνικής προσπάθειας» αντιμετώπισης της πανδημίας- κάτι που αναπαράχθηκε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και από τους φιλοκυβερνητικούς λογαριασμούς.

Παρακάτω θα επιχειρήσουμε να αναλύσουμε τη στάση και τον λόγο των κυρίαρχων ΜΜΕ και των φιλοκυβερνητικών λογαριασμών στο Twitter, στη βάση των αποτελεσμάτων εμπειρικής έρευνας (Σμυρναίος και Τσιμπούκης, υπό έκδοση).

Πανδημία και ενημέρωση

Ένα στοιχείο το οποίο καταδεικνύει το πρωτοφανές ενδιαφέρον του κοινού για την επικαιρότητα της πανδημίας είναι η αντίστοιχη έκρηξη της τηλεθέασης. Σύμφωνα με τη Nielsen, στην Ελλάδα η μέση τηλεθέαση ημερησίως εκτινάχθηκε στις 7 ώρες και 35 λεπτά στα τέλη Μαρτίου 2020, το οποίο είναι και το απόλυτο ρεκόρ στη χώρα. Από τις 4 Μαΐου υπήρξε μείωση, με τις τιμές όμως να παραμένουν υψηλότερες συγκριτικά με το ίδιο περσινό διάστημα. Όμως, ταυτόχρονα, η εμπιστοσύνη στην τηλεόραση παραμένει από τις πιο χαμηλές στην ΕΕ. Έτσι ισχύει το εξής παράδοξο: Η τηλεόραση στην Ελλάδα είναι ταυτόχρονα το πιο διαδεδομένο και το λιγότερο αγαπητό μέσο σε ό,τι αφορά την ενημέρωση, ιδιαίτερα μεταξύ των πιο δυναμικών και προοδευτικών κοινωνικών στρωμάτων.

Αυτό το παράδοξο εξηγεί την κατακόρυφη αύξηση της επισκεψιμότητας των ενημερωτικών ιστότοπων κατά τη διάρκεια της κρίσης του κορονοϊού. Σύμφωνα με την Ένωση Εκδοτών Διαδικτύου, το σύνολο των επισκέψεων στους ιστότοπους που ανήκουν στα μέλη της αυξήθηκε κατά 25% μεταξύ Φεβρουαρίου και Μαρτίου 2020. Ταυτόχρονα με την επισκεψιμότητα, αυξήθηκε κατακόρυφα και η παραγωγή ενημερωτικού περιεχομένου σχετικά με την πανδημία. Από τις αρχές μέχρι τα τέλη Μαρτίου, ο αριθμός των άρθρων που δημοσιεύθηκαν για το θέμα από ελληνικούς δημοσιογραφικούς ιστότοπους πενταπλασιάστηκε. Βέβαια, τη μερίδα του λέοντος της προσοχής του κοινού κέρδισαν οι δημοφιλείς υπηρεσίες του διαδικτυακού ολιγοπωλίου όπως η Google, το YouTube, το Facebook, το Instagram και το Twitter (Σμυρναίος, 2018). Αν και λιγότερο διαδεδομένο, με γύρω στο 10% ποσοστό χρήσης στην Ελλάδα, το ενδιαφέρον του Twitter έγκειται στην ανοιχτή του αρχιτεκτονική, η οποία το καθιστά ένα κατεξοχήν εργαλείο πολιτικής επικοινωνίας, αλλά και στα κοινωνιολογικά χαρακτηριστικά των χρηστών του, όπως η υψηλή μόρφωση και ο αυξημένος βαθμός πολιτικοποίησης. Υπό αυτή την έννοια, είναι ένα καλό παρατηρητήριο των τάσεων που χαρακτηρίζουν το πιο ενημερωμένο κομμάτι του πληθυσμού.

Η πανδημία στο Twitter

Για την έρευνά μας, συλλέξαμε πάνω από 300.000 tweets σχετικά με τον κορονοϊό τα οποία μελετήσαμε συγκριτικά σε δύο χρονικές περιόδους με διαφορετικά ποιοτικά χαρακτηριστικά της επικαιρότητας: Η πρώτη μεταξύ 19/3/2020 και 31/05/2020 και η δεύτερη μεταξύ 01/06/2020 και 25/09/2020. Εφαρμόσαμε μια καινοτόμο μέθοδο που περιλαμβάνει ανάλυση δικτύου και λεξικομετρική ανάλυση περιεχομένου, με σκοπό να διερευνήσουμε τις κοινότητες χρηστών οι οποίες διαμορφώθηκαν ως αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης των τελευταίων στο Twitter, αλλά και τις πλευρές της επικαιρότητας που απασχόλησαν καθεμία από τις ομάδες αυτές.

Το βασικό αποτέλεσμα της έρευνας είναι ότι υπήρξε μια πόλωση μεταξύ των χρηστών της πλατφόρμας, η οποία με την πάροδο του χρόνου οξύνθηκε, κάτι που αντανακλάται στη συσπείρωση μέχρι πρότινος διακριτών ομάδων χρηστών, είτε κατά είτε υπέρ του αφηγήματος που προβλήθηκε από τα κυρίαρχα ΜΜΕ. Το αφήγημα με το οποίο συντάσσονται οι πρώτοι ασκεί κριτική στους κυβερνητικούς χειρισμούς και επιχειρεί να συνδέσει την πανδημία COVID-19 με πολιτικοκοινωνικά ζητήματα και ως εκ τούτου να την πολιτικοποιήσει. Αντίθετα, μια άλλη ομάδα χρηστών αρκείται στην παρουσίαση της επικαιρότητας της πανδημίας COVID-19 και της κυβερνητικής στρατηγικής, αποσοβώντας τις κοινωνικές εντάσεις που προέκυψαν λόγω της υγειονομικής κρίσης κι ως εκ τούτου αποπολιτικοποιώντας την πανδημία.

Σε ό,τι αφορά τη δεύτερη ομάδα, αυτό που παρατηρούμε είναι μια έντονη αλληλεπίδραση μεταξύ των χρηστών που αποτελούν τις κοινότητες των κυρίαρχων ΜΜΕ και της φιλοκυβερνητικής δεξιάς (ΝΔ), η οποία με τη σειρά της συνδέεται με τη κοινότητα που τοποθετείται στην άκρα δεξιά του πολιτικού φάσματος (Χρυσή Αυγή, Ελληνική Λύση, Έλληνες για την Πατρίδα, Νέα Δεξιά κ.λπ.). Μεταξύ των κυρίαρχων ΜΜΕ, τον μεγαλύτερο αριθμό αναφορών έχει λάβει ο λογαριασμός του τηλεοπτικού σταθμού ΣΚΑΪ. Η κοινότητα αυτή περιλαμβάνει τους λογαριασμούς όλων των mainstream κόμβων μαζικής ενημέρωσης, όπως τα Πρώτο Θέμα, ΑΠΕ-ΜΠΕ, in.gr, iefimerida, CNN Greece, Lifo, Athens Voice, Ελεύθερος Τύπος, Τα Νέα, Protagon.gr, Tο Βήμα, Newsbomb.gr κ.λπ. Ανάμεσα στους περισσότερο αναφερόμενους αυτής της κοινότητας βρίσκεται και ο λογαριασμός του Άδωνι Γεωργιάδη. Στο σύνολο αυτό συνδέεται στενά μια κοινότητα που συσπειρώνει δεξιούς και φιλοκυβερνητικούς λογαριασμούς, όπως την Ομάδα Αλήθειας, τον Φαήλο Κρανιδιώτη, τον Θάνο Τζήμερο και το BankingNews.gr. Εφαπτόμενο σε αυτήν τη δεξιά κοινότητα βρίσκουμε τον λογαριασμό του Πρωθυπουργού καθώς και τον προσωπικό λογαριασμό του Κυριάκου Μητσοτάκη, τους λογαριασμούς του Σωτήρη Τσιόδρα, του ΕΟΔΥ, του Νίκου Χαρδαλιά, του Βασίλη Κικίλια, της Πολιτικής Προστασίας, της ΕΡΤ και της Ελληνικής Κυβέρνησης.

Μάλιστα, η εγγύτητα μεταξύ της κοινότητας των κυρίαρχων ΜΜΕ και της φιλοκυβερνητικής δεξιάς αυξάνεται στη δεύτερη περίοδο. Αυτό σημαίνει ότι οι αμφίδρομες αναφορές και παραπομπές μεταξύ των λογαριασμών των κυρίαρχων ΜΜΕ και των πολιτικών προσώπων της δεξιάς, καθώς και των χρηστών που συνδέονται στενά με αμφότερους, αυξήθηκαν σε σχέση με την πρώτη περίοδο. Εφαπτόμενη βρίσκεται η κοινότητα της ακροδεξιάς, η οποία περιλαμβάνει μεταξύ των λογαριασμών με τις περισσότερες αναφορές την Ραχήλ Μακρή, τον Ηλία Κασιδιάρη, τον Κυριάκο Βελόπουλο, τον Κωνσταντίνο Μπογδάνο, το κόμμα της Ελληνικής Λύσης και την εφημερίδα Μακελειό.

Αυτό εξηγείται από το γεγονός ότι οι υποστηρικτές της κυβέρνησης δείχνουν προτίμηση στην επικοινωνιακή πλαισίωση της πανδημίας από τα κυρίαρχα ΜΜΕ, η οποία βασίζεται σε δύο άξονες: Ο πρώτος είναι η δραματική διάσταση της πανδημίας (αριθμός κρουσμάτων, διασωληνωμένων και νεκρών, απειλή από «εισαγόμενα κρούσματα» κ.λπ.). Ο δεύτερος άξονας είναι τα κυβερνητικά μέτρα και γενικότερα η κρατική στρατηγική (καμπάνια «Μένουμε Σπίτι», περιορισμοί στην κυκλοφορία, έλεγχοι στις « πύλες εισόδου» της χώρας, μέτρα για στήριξη της οικονομίας και του τουρισμού κ.λπ.). Υπό αυτήν την έννοια, η βασική συνιστώσα είναι αυτή της «εθνικής απάντησης» στον κίνδυνο, κάτι που έχει ως συνέπεια την αποπολιτικοποίηση της πανδημίας, καθώς αποσιωπώνται οι κοινωνικές εντάσεις που αυτή προκαλεί και τα αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα που διατρέχουν το κοινωνικό σώμα.

Φαίνεται, λοιπόν, ότι τα τηλεοπτικά ΜΜΕ διαμόρφωσαν και προσπάθησαν να επιβάλλουν μια επίσημη εκδοχή της πραγματικότητας και του κοινού συμφέροντος («Είμαστε σε πόλεμο ενάντια στην επιδημία», «ενωμένοι θα νικήσουμε», «οι αρχές εργάζονται για το κοινό καλό» κ.λπ.). Πλέον, τα κυρίαρχα ΜΜΕ (τηλεόραση, Τύπος, αλλά και ένα πλέγμα συνδεόμενων ιστοσελίδων) χρησιμοποιούν κατά κόρον και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για τη διάχυση και την επιβολή της «τηλεοπτικής πραγματικότητας». Προφανώς, αυτή η επίσημη εκδοχή δεν αποτελεί φυσικό προϊόν μιας «αγοράς ιδεών» όπου σύμφωνα με τη φιλελεύθερη πολιτική φιλοσοφία διαμορφώνεται μια «δημοκρατική συναίνεση» μέσω διαλόγου και ανταλλαγής επιχειρημάτων, αλλά επιβάλλεται μέσω επικοινωνιακών στρατηγικών και μηχανισμών εξουσίας. Ένας από αυτούς τους μηχανισμούς είναι η συστηματική απολιτικοποίηση των διακυβευμάτων που επιχειρείται από τα κυρίαρχα ΜΜΕ και η αποσιώπηση των αντικρουόμενων συμφερόντων μεταξύ κοινωνικών ομάδων σε κάθε ιστορική συγκυρία.

*Ο Νίκος Σμυρναίος είναι Αναπληρωτής Καθηγητής ΜΜΕ στο Πανεπιστήμιο της Τουλούζης. Το κείμενο περιλαμβάνεται στην έκδοση «Ας μιλήσουμε για τα ΜΜΕ #5 – Κυβερνητικός λόγος & ΜΜΕ: Φάσεις & αντιφάσεις» που θα δημοσιεύσει αύριο η ομάδα Media Jokers σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ στο www.enainstitute.org

Ενδεικτικές παραπομπές:
-Σμυρναίος, Ν. και Τσιμπούκης, Π. (υπό έκδοση τόμος) “Οι επιπτώσεις της κρίσης του κορoνοϊού στην ψηφιακή δημόσια σφαίρα: Το παράδειγμα του Twitter” στο Πλειός, Γ. & Σκαμνάκης, Α. (διεύθυνση), Covid-19 και ΜΜΕ: Η επικοινωνιακή κατασκευή μιας πανδημίας.
-Σμυρναίος, Ν. (2018) Το ολιγοπώλιο του διαδικτύο. Πώς οι Google, Apple, Facebook, Amazon και Microsoft πήραν τον έλεγχο της ψηφιακής μας ζωής. Αθήνα: Μεταμεσονύκτιες Εκδόσεις.