Ψηφιακή δημοκρατία: Το αμφιλεγόμενο μοντέλο του Κινήματος των 5 Αστέρων στην Ιταλία

Το Κίνημα Πέντε Αστέρων (5SM) ήθελε να ανατρέψει την ιταλική πολιτική σκηνή με τα επαναστατικά του σχέδια για ψηφιακή άμεση δημοκρατία. Τους τελευταίους ωστόσο μήνες σχεδόν κατάφερε να ανατρέψει τον εαυτό του, εγκλωβισμένο σε ένα καφκικό δράμα που άφησε παράλυτη την ηλεκτρονική πλατφόρμα ψηφοφορίας του.

Το κόμμα που ιδρύθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 2000 από τον κωμικό Μπέπε Γκρίλο και τον επιχειρηματία Τζιανρομπέρτο Καζαλέτζιο υπερηφανευόταν ότι θα συμφιλιώσει με την πολιτική χιλιάδες πολίτες που είχαν πάρει αποστάσεις, δίνοντάς τους λόγο στις στρατηγικές αποφάσεις και στην επιλογή των υποψηφίων μέσω τακτικών διαδικτυακών ψηφοφοριών.

Όμως τους τελευταίους δύο μήνες οι εσωτερικές διαδικασίες διαταράχθηκαν από ένα επώδυνο «διαζύγιο» με το «Rousseau», τη διαδικτυακή πλατφόρμα (που πήρε το όνομά της από τον πολιτικό φιλόσοφο και θεωρητικό της άμεσης δημοκρατίας) όπου το 5SM συνήθιζε να διεξάγει τις ψηφοφορίες και τις συζητήσεις του.

Από πολλές απόψεις η διαμάχη έμοιαζε με ιταλική opera buffa, παρά με αναμέτρηση για το μέλλον της συμμετοχικής δημοκρατίας. Η Rousseau, που ιδρύθηκε Καζαλέτζιο και τον γιο του Ντάβιντε -νυν πρόεδρο μετά τον θάνατο του Τζιανρομπέρτο το 2016 – παραπονιόταν εδώ και καιρό ότι πολλοί εκλεγμένοι αξιωματούχοι των Πέντε Αστέρων είχαν σταματήσει να πληρώνουν τη συνδρομή τους στη πλατφόρμα, προκαλώντας ζήτημα επιβίωσης του εγχειρήματος. Η πλατφόρμα ισχυρίστηκε ότι οι συνολικές καθυστερούμενες αμοιβές ανέρχονταν σε περίπου 450.000 ευρώ, ποσό που το 5SM αμφισβητεί.

Καθώς η διαμάχη κλιμακώθηκε, τον Απρίλιο του 2021 η πλατφόρμα σταμάτησε επίσημα να λειτουργεί ως ψηφιακό εργαλείο του Κινήματος, μπλοκάροντας την εσωτερική πολιτική ζωή του. Από τον Μάρτιο το 5SM έχει έναν νέο υποψήφιο ηγέτη, τον πρώην Ιταλό πρωθυπουργό Τζουζέπε Κόντε, που ορίστηκε από τον Γκρίλο να αναδιοργανώσει και να αναζωογονήσει ένα κόμμα φθαρμένο από τρία «πέτρινα» χρόνια στην κυβέρνηση. Σύμφωνα με το καταστατικό των Πέντε Αστέρων, η ηγεσία και το πολιτικό πρόγραμμα του Κόντε θα πρέπει να εγκριθούν μέσω ηλεκτρονικών ψηφοφοριών. Η στάση πληρωμών κατέστησε αδύνατη αυτή την ψηφοφορία, αφήνοντας τα πάντα στον αέρα.

Ένα κρίσιμο σημείο διαμάχης ήταν ο έλεγχος των προσωπικών δεδομένων των χιλιάδων μελών που είναι εγγεγραμμένα στη Rousseau. Το Κίνημα δήλωσε ότι χρειαζόταν αυτά τα στοιχεία επικοινωνίας για να μην αναγκαστεί να ξαναφτιάξει τη βάση δεδομένων των μελών από το μηδέν όταν αποφασίσει να υιοθετήσει μια εναλλακτική πλατφόρμα, αλλά ο Καζαλέτζιο αρνήθηκε να παραδώσει τα δεδομένα, ισχυριζόμενος ότι το κόμμα δεν είχε νόμιμο εκπρόσωπο. Το θέμα διευθετήθηκε τελικά με απόφαση της Αρχής Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων της Ιταλίας την περασμένη εβδομάδα, η οποία διέταξε τον πλατφόρμα να παραδώσει τη βάση δεδομένων.

Όμως το τέλος της σχέσης του 5SM με τη Rousseau αποτελεί από μόνο του μια σημαντική αλλαγή. Το διαδίκτυο αποτελούσε πάντοτε βασικό εργαλείο προώθησηςτης στρατηγικής των Πέντε Αστέρων. Από τις πρώτες ημέρες το ιστολόγιο του Μπέπε Γκρίλο ήταν απαραίτητο για να παρακινήσει τους ανθρώπους του διαδικτύου και να διαμορφώσει τις «γραμμές» του κόμματος. Στα χρόνια που προηγήθηκαν της έναρξης του κινήματος το 2009, οι ακτιβιστές οργανώθηκαν μέσω του Meetup. Οι ομάδες Meetup κατέληξαν να περιλαμβάνουν χιλιάδες άτομα και βοήθησαν στην ανάδειξη των πρώτων τοπικών υποψηφιοτήτων αυτού που αργότερα θα γινόταν το Κίνημα Πέντε Αστέρων.

Ενώ το 5SM είχε ήδη διεξάγει διαδικτυακές ψηφοφορίες τα προηγούμενα χρόνια, η Rousseau ξεκίνησε επίσημα το 2016, την ημέρα του θανάτου του δημιουργού της. Μια από τις πιο σύνθετες πλατφόρμες του είδους της, παρείχε στα Πέντε Αστέρια μια ποικιλία εργαλείων, επιτρέποντας στους συνδρομητές να συμμετέχουν στη συγγραφή εθνικών και τοπικών προτάσεων νόμων, να ψηφίζουν σε προκριματικές εκλογές και δημοψηφίσματα, καθώς και να λαμβάνουν διαδικτυακή εκπαίδευση και νομική υποστήριξη. Η πλατφόρμα είχε μέχρι σήμερα 195.000 πιστοποιημένους χρήστες, εκ των οποίων οι 112.000 με δικαίωμα ψήφου, και έχει φιλοξενήσει πάνω από 340 διαβουλεύσεις, με δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους να συμμετέχουν στις πιο κρίσιμες από αυτές.

«Πριν από δέκα χρόνια η Ιταλία ήταν παγιδευμένη σε συγκρούσεις μεταξύ κομμάτων που ανταποκρίνονταν περισσότερο σε ομάδες συμφερόντων παρά στις ανάγκες των πολιτών» δήλωσε η Tiziana Beghin, επικεφαλής της ομάδας 5SM στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο λίγες ημέρες πριν. «Απελευθερώσαμε την Ιταλία χάρη στην άμεση δημοκρατία: χάρη στην πλατφόρμα μας, οι πολιτικοί επιλέγονται απευθείας από τους πολίτες, αντί να επιλέγονται από έναν ηγέτη ή μια μικρή και κλειστή ομάδα στελεχών, όπως συμβαίνει με τα περισσότερα κόμματα».

Ωστόσο ορισμένοι παρατηρητές υποστηρίζουν ότι καθώς το Κίνημα μετατρέπεται σταδιακά σε ένα πιο mainstream κόμμα, η ψηφιακή άμεση δημοκρατία έχει στην πραγματικότητα καταστεί λιγότερο σημαντική προτεραιότητα.

Το 5SM, που κάποτε ήταν μια πολιτική δύναμη που απέρριπτε κάθε συμμαχία με άλλα πολιτικά κόμματα, από την εκλογική του νίκη το 2018 και μετά βρίσκεται συνεχώς στην κυβέρνηση σε διάφορους συνασπισμούς: πρώτα με την ακροδεξιά Λέγκα, στη συνέχεια με το σοσιαλδημοκρατικό PD και, από τον Φεβρουάριο, αποτελεί μέρος της κυβέρνησης εθνικής ενότητας του Μάριο Ντράγκι.

Για τα Πέντε Αστέρια αυτά τα χρόνια στη διακυβέρνηση σημαδεύτηκαν από ορισμένα σημαντικά επιτεύγματα, ιδίως την έγκριση από το Κοινοβούλιο μιας φιλόδοξης πρότασης για το βασικό εισόδημα. Όμως οι υποστηρικτές τους έπρεπε επίσης να «καταπιούν» πολλούς πικρούς συμβιβασμούς, καθώς το Κίνημα συνεργάστηκε με κόμματα που συνήθιζε να κατακεραυνώνει. Αυτή τη στιγμή συγκεντρώνει δημοσκοπικά ποσοστά γύρω στο 15%, πολύ μακριά από το 32% του 2018.

«Το εγχείρημα της άμεσης δημοκρατίας ήταν το ‘πνευματικό παιδί’ του Τζιανρομπέρτο Καζαλέτζιο» τονίζει ο Roberto D’Alimonte, καθηγητής πολιτικής επιστήμης στο Πανεπιστήμιο LUISS στη Ρώμη. «Ο θάνατός του πριν από πέντε χρόνια σήμανε την κατάρρευση και τώρα το τέλος του Κινήματος των Πέντε Αστέρων όπως το γνωρίσαμε. Ο Μπέπε Γκρίλο δεν ενδιαφέρεται πραγματικά για το Κίνημα, ούτε και ο Κόντε. Έτσι το μέλλον των Πέντε Αστέρων φαίνεται να έχει πάρει διαζύγιο με το εγχείρημα και τις αρχές της άμεσης δημοκρατίας».

Ο D’Alimonte αναμένει ότι οι διαδικτυακές διαβουλεύσεις θα παραμείνουν μέρος της πολιτικής ζωής του Κινήματος, αλλά με περιορισμένο και λιγότερο δεσμευτικό ρόλο, παράλληλα με μια πιο παραδοσιακή δομή στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Με τη σειρά του ο Ντάβιντε Καζαλέτζιο ανακοίνωσε το περασμένο Σαββατοκύριακο ότι εγκαταλείπει το κόμμα. «Αυτό δεν είναι πια το Κίνημα» έγραψε στο λογαρισμό του στο Facebook. «Είμαι σίγουρος ότι ο πατέρας μου δεν θα το αναγνώριζε».

Ακόμη και στην ακμή του, ωστόσο, το μοντέλο ψηφιακής άμεσης δημοκρατίας των Πέντε Αστέρων ήταν αμφιλεγόμενο. Ένας πρώτος μεγάλος «πονοκέφαλος» προήλθε έπειτα διάφορες επιθέσεις ασφαλείας που δέχτηκε η πλατφόρμα. Το 2017 ένας χάκερ ανακοίνωσε ότι είχε εισβάλει στην πλατφόρμα και έθεσε ολόκληρη τη βάση δεδομένων της προς πώληση για 0,3 bitcoin. Η ιταλική Αρχή Προστασίας Δεδομένων διαπίστωσε ότι η Rousseau χρησιμοποιούσε μια παρωχημένη έκδοση ενός συστήματος διαχείρισης, γεγονός που την καθιστούσε ιδιαίτερα ευάλωτη σε κυβερνοεπιθέσεις. Η Rousseau αναφέρει ότι η πλατφόρμα έχει έκτοτε διαμορφωθεί ακολουθώντας τα υψηλότερα πρότυπα ασφαλείας.

Οι επικριτές της έχουν επίσης αμφισβητήσει τον δημοκρατικό χαρακτήρα των διαδικτυακών διαδικασιών που έλαβαν χώρα στη Rousseau, υποστηρίζοντας ότι η ποιοτική συνεισφορά στη συγγραφή νομοσχεδίων ήταν περιορισμένη, ενώ διατυπώθηκαν και προβληματισμοί για τα δημοψηφίσματα. Ψηφοφορίες κατέληγαν συχνά σε απαντήσεις  τύπου «ναι/όχι», οι οποίες σχεδόν ποτέ δεν απέτυχαν να επικυρώσουν με συντριπτική πλειοψηφία την επιλογή που προτιμούσε η ηγεσία του κόμματος. Έχει υπολογιστεί ότι από τα πάνω από 40 διαδικτυακά δημοψηφίσματα που διεξήγαγε το 5SM μέχρι τις αρχές του 2019, μόνο σε δύο περιπτώσεις η πλειοψηφία των συμμετεχόντων πήγε ενάντια στη βούληση της πολιτικής ηγεσίας.

Οι πολιτικοί ηγέτες έχουν κατηγορηθεί για χειραγώγηση της βάσης μέσα από διάφορους τρόπους. Τον περασμένο Φεβρουάριο, όταν τα μέλη ρωτήθηκαν αν το 5SM θα έπρεπε να υποστηρίξει τη νέα κυβέρνηση υπό τον Μάριο Ντράγκι, στην ερώτηση τονίστηκε ότι το νέο υπουργικό συμβούλιο θα «υπερασπιστεί τα κύρια επιτεύγματα του Κινήματος».  Όπως ήταν αναμενόμενο σχεδόν το 60% των συμμετεχόντων έδωσε το «πράσινο φως» στο νέο συνασπισμό. Σε αρκετές άλλες περιπτώσεις η επικρατούσα επιλογή λάμβανε πάνω από το 90% των ψήφων.

Πέρα από τις αδυναμίες και τα δεινά των Πέντε Αστέρων, η άμεση συμμετοχή των πολιτών στην κομματική πολιτική μέσω ψηφιακών εργαλείων είναι πιθανό να αυξηθεί στο μέλλον. «Θα βλέπουμε όλο και περισσότερο τη χρήση του διαδικτύου για την ανάθεση εξουσιών στα μέλη του κόμματος» προσθέτει ο D’Alimonte: «Το διαδίκτυο αλλάζει τη λειτουργία της δημοκρατίας, είμαστε μόλις στην αρχή».

Το 5SM ήταν μόνο ένα από μια σειρά «ψηφιακών κομμάτων» που αναδύονται σε όλο τον κόσμο. Στην Ισπανία, το Podemos έχει επίσης υιοθετήσει μια πλατφόρμα τύπου Rousseau, όπου τα μέλη του μπορούν να συζητούν και να ψηφίζουν, ενώ ανάλογα διαδικτυακά εργαλεία έχουν χρησιμοποιηθεί από τον πολιτικό σχηματισμό του Μελανσόν στη Γαλλία. Τα κυρίαρχα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα, όπως το PSOE στην Ισπανία, το SPD στη Γερμανία και οι Εργατικοί στη Βρετανία, έχουν επίσης αρχίσει να πειραματίζονται με μορφές ηλεκτρονικής συμμετοχής στις εσωτερικές τους κομματικές διαδικασίες.

Ακόμη και τα θεσμικά όργανα της ΕΕ, που συνήθως λειτουργούν με αργούς γραφειοκρατικούς όρους, αρχίζουν να προβληματίζονται με ανάλογα εργαλεία. «Η εμπειρία μας αποτελεί απόδειξη του πως το διαδίκτυο έχει καταστήσει τα καθιερωμένα κόμματα και γενικότερα το προηγούμενο οργανωτικό μοντέλο παρωχημένο» είχε δηλώσει ο Ντάβιντε Καζαλέτζιο πριν από μερικά χρόνια. Μια επανάσταση της ψηφιακής δημοκρατίας φαίνεται να βρίσκεται σε εξέλιξη, το ζήτημα ωστόσο παραμένει τι ποιότητα δημοκρατίας παράγεται και πως προστατεύονται τα προσωπικά δεδομένα των κομματικών μελών. Εδώ υπάρχουν ακόμη πολλά «κενά ασφαλείας».