Αλμπέρτο Προυνέτι: Εξ ονόματος των καταπιεσμένων μιλάνε πάντα άλλοι
"Αν δεν αφηγηθούμε οι ίδιοι οι εργάτες τις ιστορίες μας, θα το κάνουν άλλοι και με κακό τρόπο", υπογραμμίζει ο Ιταλός συγγραφέας, τον οποίο συναντήσαμε στην Αθήνα και συζητήσαμε μαζί του.
Tη Δευτέρα που μας πέρασε ο συγγραφέας Αλμπέρτο Προυνέτι βρέθηκε στην Αθήνα και το μπαρ Glendora σε μια πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση για τη ζωή, το έργο του, την κατάσταση της εργατικής τάξης και την εργατική λογοτεχνία. Στο πάνελ συμμετείχαν ο μεταφραστής του έργου του Βαγγέλης Ζήκος, ο συγγραφέας Δημήτρης Τζάνογλος και ο Γιάννης Μαραβελάκης από το βιβλιοπωλείο Αμόνι, που συνδιοργάνωνε την εκδήλωση μαζί με τις Απρόβλεπτες Εκδόσεις και τις εκδόσεις Ακυβέρνητες Πολιτείες.
Ο συγγραφέας συστήθηκε στο ελληνικό κοινό μόλις τον περασμένο Δεκέμβριο με την κυκλοφορία του 108 μέτρα. The New Working Class Hero, που αποτελεί το δεύτερο βιβλίο της τριλογίας του και επέστρεψε στις ελληνικές εκδόσεις μόλις της προηγούμενη εβδομάδα με την κυκλοφορία του πρώτου έργου της τριλογίας, Αμίαντος. Μια Εργατική Ιστορία. Τόσο ο Αμίαντος όσο και το 108 μέτρα, όπως επεσήμανε και ο Βαγγέλης Ζήκος, “ιστορούν την εργατική τάξη μέσα στον αγώνα της”, αποφεύγοντας τα στερεότυπα, τις καρικατούρες ή τις φολκόρ περιγραφές τις οποίες αναπαράγει συνήθως η “λαϊκή” λογοτεχνία. Είναι εύκολο για έναν εργάτη, σύγχρονο ή προγενέστερο, να ταυτιστεί με το έργο του Προυνέτι, που κουβαλάει και ο ίδιος σαν προίκα, μέσα από τα βιώματα και τις αναμνήσεις του, τα πάθη και τις αγωνίες της εργατικής τάξης.
Ο Αμίαντος είναι ένα βιβλίο που δεν έκανε τον συγγραφέα του ευτυχισμένο και δυσκολεύτηκε πολύ να το ολοκληρώσει. Δεν ήταν απλά ένας φόρος τιμής στον μεταλλεργάτη πατέρα του, Ρενάτο, που πέθανε από τις καρκινογόνες συνέπειες του ορυκτού και όσο ζούσε υπέφερε τα πάνδεινα για να προσφέρει στα παιδιά του ένα καλύτερο μέλλον. Ήταν μια απάντηση σε όλους εκείνους που φόρτωσαν τα βάρη της χρεοκοπίας και της κρίσης στην προηγούμενη γενιά εργατών, αυτούς “που έτρεφαν τον πόλεμο ακόμα και μέσα στις ίδιες τις οικογένειες των εκμεταλλευόμενων”, στις εφημερίδες που έγραφαν ότι ήταν ο Ρενάτο που “είχε κλέψει το μέλλον” του Αλμπέρτο. “Αυτό με εξόργισε και αποφάσισα ότι έπρεπε να αφηγηθώ την ιστορία του, να λογαριαστώ με αυτό το αφήγημα”.
Και μπορεί να υπάρχει μια γενιά διαφορά μεταξύ του Αλμπέρτο και του Ρενάτο, η ουσία, όμως, των ταξικών σχέσεων παρέμεινε η ίδια. “Πήγαμε στο πανεπιστήμιο σε εποχές που μας έλεγαν ότι η εργατική τάξη δεν υπάρχει πια, σχεδόν ντρεπόμασταν που ήμασταν παιδιά εργατών. Μίλαγαν πολύ για τη λεγόμενη αξιοκρατία, κάποιοι βέβαια κατείχαν ένα σημαντικό πολιτιστικό κεφάλαιο, γλώσσες, ταξίδια στο εξωτερικό και άλλοι έπρεπε να δουλεύουν. Μετά, όποιος διέθετε αυτό το κεφάλαιο, όποιος ανήκε σε οικογενειακά δίκτυα, μπορούσε να βρει δουλειά ακόμα και στον τομέα του πολιτισμού. Οι υπόλοιποι, αναγκάζονταν να δουλέψουν σεζόν ή να μεταναστεύσουν”. Έτσι ο Αλμπέρτο βρέθηκε πρεκάριος εργάτης στην Αγγλία. Και κάπως έτσι ξεκίνησε η περιπέτεια των 108 μέτρων, με τους καινούργιους κόπους και τα βάσανα της δικής μας προλεταριακής γενιάς.
Ο Προυνέτι επέλεξε να αφηγηθεί τις ιστορίες δυο γενεών, ιστορίες θλιβερές στη βάση τους, με ύφος ώστε να αντικατοπτρίζει τον τρόπο με τον οποίο είχε ζήσει ως παιδί της εργατικής τάξης. “Οι ιστορίες σοσιαλιστικού ρεαλισμού της δεκαετίας του ‘70 γράφτηκαν από διανοουμένους που ήταν σύντροφοι, αλλά δεν ανήκαν στην εργατική τάξη. Δεν ένιωθα άνετα με αυτές, είναι ιστορίες αλλοτρίωσης, θλίψης, νεκρής ιστορίας, χωρίς χαρά, γέλιο, έρωτα. Θυμάμαι τον χρόνο σε μια εργατική οικογένεια ως χρόνο ζωντανό με γέλια, τσακωμούς, κοροϊδέματα…”. Οι ήρωες του Προυνέτι είναι παλλόμενοι και ρεαλιστικοί, χωρίς καμιά προσπάθεια ρετούς και εξιδανίκευσης. Αγαπάνε τις μπύρες, τους τσαμπουκάδες και το ποδόσφαιρο, που κυριαρχεί και στις δυο αφηγήσεις και παίζει, σύμφωνα με τον Δημήτρη Τζάνογλο, συνδετικό ρόλο μεταξύ των εργατικών τάξεων των δύο χωρών και των δύο γενεών στις οποίες κινείται ο συγγραφέας, αποδεικνύοντας ότι οι ομοιότητες είναι πιο πολλές από τις διαφορές.
“Αν δεν αφηγηθούμε οι ίδιοι οι εργάτες τις ιστορίες μας, θα το κάνουν άλλοι και με κακό τρόπο’’, υποστηρίζει ο συγγραφέας. Ή και καθόλου, απ’ όσο φάνηκε από την εκδοτική του εμπειρία. ‘’Όταν έστειλα τον Αμίαντο, τα γραφεία μάρκετινγκ των μεγάλων εκδοτικών οίκων δεν έδιναν καλά σημάδια για την ιστορία ενός εργάτη που πέθανε από καρκίνο. Επίσης, τους ενοχλούσε η οργή και το χυδαίο χιούμορ. Όταν τελικά εκδόθηκε σε μικρό οίκο και σε λίγα αντίτυπα, ασχολήθηκαν μαζί του ακόμα και οι εργοδοτικές εφημερίδες. Άρχισαν να λένε «να, ορίστε, έχουμε επιστροφή της εργατικής λογοτεχνίας, εκεί που νομίζαμε ότι οι εργάτες είχαν εξαφανιστεί ίσως να υπάρχει ακόμα κανένας», λες και ήμασταν τέρατα που επιβιώσαμε μετά από κάποια καταστροφή”.
Αν μας αφήσουν να μιλάμε με τη δική μας φωνή και να αναπτύξουμε το φαντασιακό μας, ίσως είναι ο μόνος τρόπος να δηλώσουμε ότι υπάρχουμε.
Παρά την επιτυχία, ο δρόμος προς την έκδοση των 108 μέτρων ήταν εξίσου δύσκολος. “Οι εκδότες μου είπαν: «Κι άλλη εργατική ιστορία;;; Αρκετά!» Κάποιος που είχε αρνηθεί να βγάλει τον Αμίαντο μου είπε, «ε, εντάξει ο Αμίαντος ήταν άλλο βιβλίο, πολύ ωραίο». Αντιλήφθηκα ότι ο λόγος που οι εργάτες δε διαβάζουν βιβλία είναι γιατί οι εκδότες αρνούνται να εκδώσουν τις ιστορίες τους. Τα 108 μέτρα είχαν happy end, σαν τις αφηγήσεις της μεσαίας τάξης και τελικά εκδόθηκε από μεγάλο εκδοτικό οίκο και πήγε καλά. Τότε άρχισα να συνειδητοποιώ ότι δεν μου αρκούσε απλώς να γράφω, ήθελα να βοηθήσω παρόμοιους ανθρώπους να αφηγηθούν την ιστορία τους. Έτσι ζήτησα από έναν μικρό αριστερό οίκο να φτιάξουμε μια σειρά με την ονομασία ‘’Working Class’’, για να αφηγηθούν τις ιστορίες τους όλοι αυτοί οι αόρατοι άνθρωποι, όλοι αυτοί που τόσο υποκριτικά στην πανδημία ονομάσαμε ‘’εργάτες πρώτης γραμμής’’. Δεν θα τις αφηγηθώ εγώ, ούτε οι δημοσιογράφοι ή οι κοινωνιολόγοι, αλλά οι ίδιοι. Κι αυτό είναι το πρόβλημα. Εξ ονόματος των καταπιεσμένων, μιλάνε πάντα άλλοι: λευκοί για τους μετανάστες, άντρες για γυναίκες και φεμινισμό, προοδευτικοί αστοί διανοούμενοι για την εργατική τάξη. Αν μας αφήσουν να μιλάμε με τη δική μας φωνή και να αναπτύξουμε το φαντασιακό μας, ίσως είναι ο μόνος τρόπος να δηλώσουμε ότι υπάρχουμε”.
Κάποιος δημοσιογράφος είχε πει στον Προυνέτι ότι η εργατική τάξη υπάρχει πιο πολύ στα βιβλία του παρά στην πραγματικότητα. Να όμως που η συγκυρία τον διαψεύδει. Όπως είπε ο Γιάννης Μαραβελάκης, ο Προυνέτι “ξαναφέρνει τους εργάτες, τους πρωταγωνιστές της κοινωνίας στο προσκήνιο”. Και αυτή η κίνηση, διόλου τυχαία, συμπέφτει με την επιστροφή των εργατικών αγώνων σε Ιταλία και Ελλάδα, με τη νικηφόρα κατάληψη του εργοστασίου αυτοκινήτων της GK1 στη Φλωρεντία και τον νικηφόρο αγώνα των διανομέων της efood. Και αυτοί οι αγώνες είναι οι ιστορίες που έχουμε να πούμε, ο δικός μας τρόπος να δηλώσουμε “παρόν”. Όπως είπε και ο Προυνέτι στο κλείσιμό του “Τα βιβλία είναι σημαντικά, αλλά δεν αλλάζουν τις κοινωνικές σχέσεις. Μέσα σε 75 ημέρες οι εργάτες κατάφεραν να πουν για την εργατική τάξη πολύ περισσότερα απ’ όσα προσπάθησα εγώ μέσα σε 8 χρόνια κι έπειτα από 3 βιβλία”.
Ακολουθεί μια μίνι συνέντευξη που παραχώρησε ο συγγραφέας στο Rosa.gr και τον ευχαριστούμε θερμά.
Ποια είναι η πηγή έμπνευσής σας;
Η πραγματικότητα, οι αναμνήσεις μου, αρχεία, τα προβλήματα, ο πόνος, η αδικία. Τα βιβλία μου είναι βασισμένα στην προσωπική μου ζωή, τις εμπειρίες μου, στην παρατήρηση, δημιουργούνται με το να ζω, είμαι ‘’μέσα’’ στα πράγματα που αφηγούμαι.
Γιατί επιλέξατε να μιλήσετε για την αγγλική εργατική τάξη στα 108 μέτρα;
Ο βασικότερος παράγοντας ήταν η προσωπική εμπειρία. Πήγα στην Αγγλία όχι τόσο ως κομμάτι του λεγόμενου brain drain, αλλά ως πρεκάριος εργάτης. Έκανα κάποιες πολύ χαμηλά αμειβόμενες εργασίες ανειδίκευτου, οπότε υπήρξα κομμάτι της αγγλικής εργατικής τάξης, ακόμα και αν δεν ήμουν γηγενής.
Επίσης, η εργατική τάξη της Αγγλίας είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, όχι μόνο από πολιτικής άποψης αλλά κυρίως από πολιτισμικής. Στην Ιταλία, κάθε φορά που μιλάμε για εργατική τάξη, τη σκεφτόμαστε ως ένα πολιτικό μεγαλείο του παρελθόντος. Ήμουν, όμως, τόσο γεμάτος από τις ταινίες του Κεν Λοουτς, από το πανκ κίνημα, τη μουσική…
Οι άνθρωποι για τους οποίους μιλάω είναι πραγματικοί άνθρωποι, τους συνάντησα, έζησα μαζί τους και απλά άλλαξα τα ονόματά τους.
Η αγγλική εργατική τάξη ίσως να μην είναι δυνατότερη από την ιταλική σε πολιτικό, αλλά σε πολιτισμικό. Εξελίχθηκε πολύ στο κομμάτι του φαντασιακού, μου δημιούργησε μιαν αίσθηση που μου προκαλεί εντύπωση και συγκίνηση ακόμα και σήμερα. Είναι τεράστια η επίδρασή της στην pop κουλτούρα. Δείτε πόση επιτυχία έχει κάνει το Picky Blinders…
Οι ήρωές σας είναι κοινοί άνθρωποι, πραγματικά αναγνωρίσιμοι ή προϊόντα φαντασίας που εξυπηρετούν τη δική σας φωνή;
Οι άνθρωποι για τους οποίους μιλάω είναι πραγματικοί άνθρωποι, τους συνάντησα, έζησα μαζί τους και απλά άλλαξα τα ονόματά τους. Ίσως από δυο διαφορετικά άτομα να δημιούργησα έναν χαρακτήρα, σαν να τον συνέθεσα. Υπάρχουν πολύ λίγοι φανταστικοί χαρακτήρες στο έργο μου. Και πολύ λίγα περιστατικά που δεν ανταποκρίνονται ακριβώς στην πραγματικότητα, όπως το να μεταφέρω την εικόνα εργατών της ιταλικής υπαίθρου σε αγγλικό περιβάλλον. Όλα τα υπόλοιπα, όμως είναι εντελώς ρεαλιστικά. Υπήρξα στην πραγματικότητα καθαριστής τουαλέτας, δούλεψα στ’ αλήθεια σε ένα ψεύτο- ιταλικό εστιατόριο σαν βοηθός στην κουζίνα και αυτή είναι η δική μου ιστορία και των ανθρώπων που συνάντησα.
Ποιο είναι το προφίλ της εργατικής τάξης σήμερα;
Η εργατική τάξη έχει αλλάξει πολύ και συνεχίζει να αλλάζει. Είμαι γιος ενός μεταλλουργού, ενός εργάτη με μπλε κολλάρο. Η εργατική τάξη της εποχής του πατέρα μου ήταν μια κυρίως, αρσενική εργατική τάξη, bluecollar, άνθρωποι με βρωμιά και γράσο στα χέρια. Σήμερα η εργατική τάξη συμμετέχει σε πολύ μικρό βαθμό στη βιομηχανία, αφορά κυρίως υπηρεσίες. Επίσης αποτελείται από πολλούς μετανάστες, πολλές γυναίκες και μεγάλο αριθμό ανειδίκευτους εργάτες, όλους αυτούς τους ανθρώπους που στην πανδημία σήκωσαν το βάρος της καθημερινότητας.
Ποιες είναι οι προκλήσεις που έχει να αντιμετωπίσει η εργατική τάξη;
Είναι πολλές και σε πολλά επίπεδα, πολιτικό, οικονομικό, πολιτισμικό, συμβολικό. Πολιτικά είμαστε μια τάξη χωρίς αντιπροσώπευση ή έστω πολύ ισχνή αντιπροσώπευση. Στο παρελθόν, ο πατέρας μου ήταν πραγματικά πολύ περήφανος που ανήκε στο συνδικάτο των εργατών μετάλλου, το ισχυρότερο αριστερό σωματείο εργατών στη χώρα, το συνδικάτο ήταν πιο πάνω από το κόμμα. Τώρα υπάρχουν πολλοί εργάτες εκτός σωματείων, οι δουλειές είναι τόσο επισφαλείς, είναι πολύ δύσκολο να συνδικαλιστείς.
Το δεύτερο εξίσου σημαντικό πρόβλημα είναι το οικονομικό. Δεν υπάρχει εθνική συλλογική σύμβαση όπως παλιά, υπάρχουν πολλά διαφορετικά συμβόλαια και παλεύουμε να επιζήσουμε με πολύ χαμηλούς μισθούς. Ο πατέρας μου κέρδιζε περισσότερα από εμένα, ανήκουμε σε μία γενιά που είναι χειρότερα αμειβόμενη από την προηγούμενη. Πρέπει να βρούμε έναν τρόπο να κατοχυρώσουμε εργατικά δικαιώματα και να καλυτερεύσουμε τις αμοιβές και τις ζωές μας.
Ο φασισμός και ο ρατσισμός είναι ένα καρκίνωμα για τη σύγχρονη εργατική τάξη. Τα αφεντικά τον χρησιμοποιούν για να μας διαιρούν και να αποδυναμώνουν την τάξη μας.
Το τρίτο επίπεδο είναι το πολιτισμικό και πιστεύω ότι είναι εξίσου σημαντικό με τα δύο προηγούμενα. Αν δεν υπάρχει το φαντασιακό, δεν μπορείς να κερδίσεις στα άλλα δυο πεδία. Στην Ιταλία, και όπως φαντάζομαι και στην Ελλάδα, σε αντίθεση με την Αγγλία, η σύγχρονη εργατική τάξη έχει ανύπαρκτη επίδραση στο πολιτισμό. Από την λογοτεχνία στο σινεμά, ακόμα και στη διαφήμιση, έχουμε τις αφηγήσεις της μεσαίας τάξης με απεύθυνση σε μεσοαστικό κοινό. Γι’ αυτό αποφάσισα να δημιουργήσω όχι μόνο ένα βιβλίο, αλλά μια τριλογία για την εργατικά τάξης. Στην Αγγλία υπάρχουν εκατοντάδες αντίστοιχοι συγγραφείς, αλλά κανείς στην Ιταλία ή υπάρχουν άνθρωποι που είναι κοινωνικοί και πολιτικοί συγγραφείς που ανήκουν στην εργατική τάξη, κατάγονται από εργατικές οικογένειες, δουλεύουν ως εργάτες, αλλά δεν έχουν αυτοσυνείδηση ως συγγραφείς της εργατικής τάξης.
Ο φασισμός είναι μια πρόκληση για την εργατική τάξη;
Οπωσδήποτε. Ο φασισμός και ο ρατσισμός είναι ένα καρκίνωμα για τη σύγχρονη εργατική τάξη. Τα αφεντικά τον χρησιμοποιούν για να μας διαιρούν και να αποδυναμώνουν την τάξη μας. Σε κάθε αγώνα που οι ντόπιοι εργάτες συναντούν τους μετανάστες, νικούν. Με τον ίδιο τρόπο ο σεξισμός και η πατριαρχία διαιρεί τους άντρες από τις γυναίκες. Αυτό συνέβαινε πάντα, αλλά τώρα, με τα τεράστια νούμερα τον μεταναστών εργατών και των γυναικών στους χώρους εργασίας, πρέπει να παλέψουμε πολύ για να μείνουμε ενωμένοι και να συντρίψουμε τον φασισμό. Το Brexit, ας πούμε, έχυσε πολύ δηλητήριο ακόμα και στην αγγλική και βρετανική κοινωνία, που θεωρητικά υπήρξε πιο ανεκτική, υπάρχει μια έντονη στροφή στον εθνικισμό και στον ιμπεριαλισμό, με συνθήματα τύπου “ας κάνουμε την Βρετανία ξανά σπουδαία”. Για ποιον ήταν σπουδαία; Πού πήγε όλος ο πλούτος που ερχόταν από τις αποικίες; Στην αριστοκρατία, για τους εργάτες ήταν σκατά. Η πιο δυνατή βιομηχανική χώρα στον κόσμο τον περασμένο αιώνα και η εργατική τάξη παλεύει να επιβιώσει κάτω από το όριο της φτώχειας. Η μόνη περίοδος κατά την οποία ευημερούσε και τα πήγαινε καλά ήταν χάρη στους κοινωνικούς και πολιτικούς αγώνες που βελτίωσαν τους όρους ζωής και όχι εξ αιτίας της αποικιοκρατίας.
*Τα βιβλία του Αλμπέρτο Προυνέτι “108 μέτρα” και “Αμίαντος” κυκλοφορούν από τις Απρόβλεπτες Εκδόσεις και από τις εκδόσεις Ακυβέρνητες Πολιτείες αντίστοιχα.
