«Εγώ επιλέγω την ταυτότητά μου»: Ιστορίες απέναντι σε τοξικά στερεότυπα

Κάθε εικόνα αφηγείται μία ιστορία. Από τους κώδικες ένδυσης μέχρι τα χτενίσματα, την εμφάνιση, την εικόνα συνολικά, τα στοιχεία ταυτότητας και τα σύμβολα κληρονομιάς, όλα αυτά τα στοιχεία και οι επιλογές έχουν τη δύναμη να διαμορφώνουν τον τρόπο με τον οποίο ερμηνεύουμε τον εαυτό μας. Κάθε εικόνα αφηγείται ιστορίες κατάκτησης και υποταγής, δύναμης και αντίστασης. Όταν επανεκτιμώνται, αυτές οι εικόνες μας επιτρέπουν να αντιμετωπίσουμε κριτικά το παρελθόν και τους αγώνες των ανθρώπων για κοινωνική δικαιοσύνη, είτε πρόκειται για τον αποστιγματισμό στο στυλ χτενίσματος ανθρώπων σε επαγγελματικούς χώρους, είτε για την αποκάλυψη του αποτρόπαιου αποικιακού παρελθόντος κρατών όπως η Μεγάλη Βρετανία ή η Ισπανία.

Στο ψηφιακό παρόν μας, που είναι γεμάτο εμμονές με την εικόνα, φαίνεται ότι η ανάκτηση της κληρονομιάς συμβαίνει παντού, κάθε μέρα, και με ταχύτερο και πιο ξέφρενο ρυθμό από ποτέ. Σύμβολα που παλαιότερα χρησιμοποιούνταν για να ασκούν εξουσία πάνω στους ανθρώπους αναμοχλεύονται για να διεκδικήσουν την ελευθερία πάνω στο παρόν, στο σήμερα – και πουθενά αυτό δεν είναι πιο διαδεδομένο από ό,τι σε περιοχές και κοινωνικές ομάδες που μάχονται για αξιοπρέπεια, ορατότητα και σεβασμό. Ομάδες στη Βολιβία, την Τουρκία και τη Τζαμάικα διεκδικούν την ιστορία τους με πρωτοποριακούς τρόπους, παίρνοντας την κατάσταση στα χέρια τους τόσο διαδικτυακά όσο και εκτός διαδικτύου.

Οι ImillaSkate στη Βολιβία

Είναι ένα ζεστό βράδυ στην Κοτσαμπάμπα, την τρίτη μεγαλύτερη πόλη της Βολιβίας, εκεί όπου στήθηκε στις αρχές των 21ου αιώνα ένα σκηνικό πολέμου μεταξύ του ΔΝΤ και του Έβο Μοράλες με διακύβευμα την οικονομική ανεξαρτησία της χώρας. Η κολεκτίβα ImillaSkate κάνει πατινάζ στην κατηφόρα, σε έναν δρόμο που είναι γεμάτος μεγάλα δέντρα. Μία ομάδα εννέα κοριτσιών, όλες γύρω στα 20, φορούν ογκώδη, μέχρι το γόνατο φορέματα polleras και καπέλα μπολερό, παραδοσιακές ενδυμασίες που συνδέονται με τις πρώην περιθωριοποιημένες ιθαγενείς γυναίκες, τις cholitas. Τα μαλλιά τους είναι μακριά και όμορφα πλεγμένα σε δύο πλεξούδες. Είναι ένας τρόπος έκφρασης της τοπικής τους ταυτότητας, ένας τρόπος να παραμένουν συνδεδεμένες με τους προγόνους τους.

Για τις ImillaSkate το να φορούν polleras είναι ένας τρόπος για να διεκδικήσουν την κληρονομιά τους και να σταθούν απέναντι στις διώξεις που έχουν υποστεί οι άνθρωποι Aymara και Quechua σε μια χώρα όπου πάνω από το μισό του πληθυσμού έχει αυτόχθονες ρίζες. Προερχόμενο από την ισπανική κατάκτηση, το ένδυμα επιβλήθηκε αρχικά στους ντόπιους, έκτοτε όμως έχει γίνει μέρος της πολιτιστικής τους κληρονομιάς. «Ως ομάδα, χρησιμοποιούμε το pollera για να στείλουμε ένα μήνυμα ενσωμάτωσης και ενδυνάμωσης, για να δικαιώσουμε τις γυναίκες που το φορούν στο περιβάλλον μας», λέει η María Belén Fajardo Fernández, ένα από τα μέλη της κολεκτίβας. Πολλές από τις polleras της ομάδας έχουν περάσει από γενιά σε γενιά, οπότε η χρήση τους είναι ένας τρόπος να διεκδικηθούν οι παραδοσιακοί κώδικες και να επανεκτιμηθεί το αποικιακό παρελθόν της χώρας. «Για μένα έχει μεγάλη συναισθηματική αξία, επειδή κληρονόμησα τη φούστα μου από τη γιαγιά μου», προσθέτει η Fernández. «Το να τη φοράω μου δίνει δύναμη».

Με παρουσία στο Ιnstagram και ωραία βιντεάκια, η ομάδα που ιδρύθηκε το 2019 από την Daniela Santiváñez, 26 ετών, και δύο φίλες της, πήρε το όνομά της από τη λέξη imilla, που σημαίνει «νεαρό κορίτσι» στη γλώσσα των Aymara και Quechua, τις δύο πιο διαδεδομένες γλώσσες στη Βολιβία, εκτός των ισπανικών. Τα κορίτσια προπονούνται κάθε εβδομάδα, περνώντας πολλές ώρες κάνοντας πατινάζ στο πάρκο Ollantay, ένα από τα δύο μέρη της πόλης με ράμπες. Ως μία από τα λίγες γυναικείες ομάδες πατινάζ στη χώρα -το άθλημα υπάρχει στη Βολιβία μόλις δύο δεκαετίες- βλέπουν την ομάδα τους ως όχημα για θετική αλλαγή, έναν τρόπο να σπάσουν τα εμπόδια που κρατούσαν τις γυναίκες πίσω. «Με βοήθησε να χάσω το φόβο και να συνεχίσω να επιμένω», εξηγεί η Belén. «Η ροή της ράμπας είναι σαν να ιππεύεις ένα κύμα, σου δίνει το κίνητρο να συνεχίσεις να προσπαθείς και να πετάξεις ψηλά και δυνατά», προσθέτει.

Με αγάπη και θάρρος από τη γειτονιά Şişli της Κωνσταντινούπολης

Στην Τουρκία, καλλιτέχνες και ακτιβιστές στην κατεξοχήν queer και τρανς γειτονιά Şişli της Κωνσταντινούπολης απορρίπτουν τους συμβολισμούς που συνδέονται με το αυτοκρατορικό οθωμανικό παρελθόν της χώρας ως έναν τρόπο αντίστασης στο αυταρχικό και αντι-ΛΟΑΤΚΙ+ καθεστώς της. «Έπρεπε να θεραπευτώ από το τραύμα που συνδέεται με την αυτοκρατορική εικονογραφία», τονίζει η Kiki Cicinash, μια queer ακτιβίστρια και θρύλος της drag σκηνής της πόλης. Υπό το καθεστώς του προέδρου Ερντογάν, οι queer άνθρωποι συχνά πέφτουν θύματα βίαιης αστυνομικής καταστολής. Το Istanbul Pride, η παλαιότερη και μεγαλύτερη παρέλαση υπερηφάνειας στην νοτιοανατολική Μεσόγειο, έχει απαγορευτεί εδώ και επτά χρόνια, ενώ η Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης που προστατεύει νομικά τα δικαιώματα των γυναικών και των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων στην Τουρκία καταργήθηκε πέρυσι. «Έχουμε υποστεί βία από την αστυνομία ακόμη και σε μικρές συγκεντρώσεις, οπότε όλοι είναι τραυματισμένοι σωματικά και ψυχικά», λέει η Cicinash. «Αντιμετωπίζουμε τον κίνδυνο δίωξης όχι μόνο για τις ενέργειές μας στους δρόμους, αλλά και όταν ασκούμε κριτική στην κυβέρνηση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης».

Μέσα σε μια ατμόσφαιρα αυξανόμενων εγκλημάτων μίσους και τρομολαγνείας, οι οθωμανικές εικόνες φέρουν καταπιεστικές προεκτάσεις για την queer κοινότητα του Şişli. Η κοινότητα δεν θέλει να συνδέεται με τους κώδικες μιας χώρας που αρνείται την ύπαρξή τους. Πολλά από τα μέλη της προέρχονται από μουσουλμανικό, συντηρητικό πολιτικά background, με πολλούς να έχουν εξοστρακιστεί από τις οικογένειές τους. Στο Şişli, ζουν με επιλεγμένες οικογένειες σε κοινές, queer κοινότητες και σπίτια. Διοργανώνουν θορυβώδεις εκδηλώσεις και ντύνονται όπως θέλουν. «Το να είσαι αόρατος δεν είναι μία επιλογή που πρέπει να ακολουθήσουμε για κάποιους από εμάς, ούτε είναι αυτό που θέλουμε», συμπληρώνει η Cicinash, της οποίας οι παραστάσεις «παντρεύουν» γκροτέσκα οπτικά στοιχεία με έντονες, σχεδόν απόκοσμες χορευτικές κινήσεις. «Η επανάστασή μας ξεκινάει από την ύπαρξή μας και συνεχίζεται με το να βγάζουμε το πόδι μας έξω, να πηγαίνουμε στην αγορά, να βαφόμαστε και να βρισκόμαστε στη σκηνή. Καθώς εμείς ζούμε, αυτοί τρελαίνονται! Αυτή είναι μια σημαντική όσο και επικίνδυνη εξέγερση».

Ωστόσο οι πιέσεις για συμμόρφωση με μια ανατολίτικη αισθητική δεν περιορίζονται μόνο στις εσωτερικές συμπεριφορές. «Ως καλλιτέχνης με καταγωγή από τη Μέση Ανατολή, ένιωθα πάντα την πίεση να δείξω αυθεντικότητα στον κόσμο των μέσων ενημέρωσης και της τέχνης που καθοδηγείται από τη Δύση, όπου έχουμε ενδιαφέρον μόνο αν παίζουμε σε αρχαϊκούς ρόλους με ανάλογη αισθητική», υπογραμμίζει η Elz, μουσικός και performer. Πρόσφατα μετακόμισε από το Şişli στο Λονδίνο. «Απορρίπτω εντελώς κάθε ανατολίτικο στοιχείο που εξυπηρετεί αυτές τις προϋπάρχουσες, στερεοτυπικές αντιλήψεις και τα παιχνίδια κέρδους πάνω σε αυτό». Το πρόσφατο mixtape τους, «Hell Music for ŞişliGirls», παίρνει παραδοσιακά τουρκικά ποπ και λαϊκά τραγούδια και τα μεταμορφώνει σε ωστικούς hardcore ύμνους. «Είμαστε απλά καλλιτέχνες που αγαπούν να δημιουργούν τέχνη και θόρυβο και έτυχε απλώς να γεννηθούμε στην Τουρκία», σημειώνουν.

Μήνυμα απέναντι στα ρατσιστικά πρότυπα από τη Τζαμάικα

Τα σύμβολα δεν είναι πάντα τόσο προφανή όσο η εικονογραφία. Στη Τζαμάικα, ακτιβιστές αγωνίζονται ενάντια στα ρατσιστικά πρότυπα ομορφιάς που άφησε πίσω της η αποικιοκρατία. «Οι εξωτερικές εκφράσεις της ταυτότητας των μαύρων συναντούν συχνά εξαιρετικά συντηρητικές και προκατειλημμένες συμπεριφορές σε πολλούς κύκλους, συμβάλλοντας στην ενίσχυση των αποικιοκρατικών αφηγήσεων και της ταξικής διαστρωμάτωσης της κοινωνίας», λέει ο Keenan Falconer, σύμβουλος νεολαίας της τζαμαϊκανής κυβέρνησης.

Ως ένα από τα μεγαλύτερα χαρακτηριστικά της φυλής, τα μαλλιά είναι ένα σημαντικό σύμβολο τόσο για τη διαμόρφωση της ταυτότητας ενός ατόμου όσο και για την κατανόηση της συστηματικής καταπίεσης που άφησε πίσω της η βρετανική αποικιοκρατία. Ο πληθυσμός της Τζαμάικα είναι κατά 90% Αφροτζαμαϊκανοί, ωστόσο οι συζητήσεις για τα μαλλιά εξακολουθούν να είναι εμποτισμένες με μία αντί-αφροτζαμαϊκανή ρητορική. Το 2020, το Ανώτατο Δικαστήριο της χώρας αποφάνθηκε υπέρ της απόφασης ενός σχολείου να απαιτήσει από μια επτάχρονη μαθήτρια να κόψει τα ράστα μαλλιά της για να παρακολουθήσει τα μαθήματα – μια απόφαση που προκάλεσε εθνική οργή. «Κανένα παιδί δεν πρέπει να στερείται ή να απειλείται με άρνηση της εκπαίδευσης επειδή έχει κοτσίδες», ανέφερε τότε σε ανακοίνωσή της η ομάδα ανθρωπίνων δικαιωμάτων «Τζαμαϊκανοί για τη Δικαιοσύνη». «Πολλά παιδιά και οικογένειες σε ολόκληρη την Τζαμάικα έχουν επηρεαστεί αρνητικά από αυτόν κι άλλους άδικους κανόνες που επιβάλλουν στην εμφάνιση των παιδιών παράλογους και ρατσιστικούς περιορισμούς». Δύο χρόνια μετά, η απόφαση έχει πλέον ανατραπεί.

«Τα σχολεία της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης είναι αδιάλλακτα στον υπερβάλλοντα ζήλο επιβολής παρωχημένων κανόνων σχετικά με την περιποίηση των μαλλιών των Αφροτζαμαϊκανών, που μερικές φορές οδηγούν στον αποκλεισμό από τη συμμετοχή σε μαθητικές δραστηριότητες μέχρι να ‘διορθωθεί’ το θέμα σύμφωνα με τα βαθιά ριζωμένα, αποικοκρατικά πρότυπα του σχολείου», εξηγεί ο Falconer. Υποστηρίζει όμως ότι αυτό έχει ενισχύσει τις συλλογικές προσπάθειες των νέων Τζαμαϊκανών να αντισταθούν στην αστυνόμευση της εμφάνισής τους και, ευρύτερα, στην επιβολή τέτοιων οπισθοδρομικών κανόνων.

Όταν ο πρίγκιπας Γουίλιαμ και η δούκισσα του Κέιμπριτζ επισκέφθηκαν την Καραϊβική τον περασμένο Μάρτιο, ακτιβιστές έσπευσαν να διαμαρτυρηθούν, με διαδηλωτές να συγκεντρώνονται μπροστά από τη βρετανική Ύπατη Αρμοστεία στην πρωτεύουσα Κίνγκστον, απαιτώντας αποζημιώσεις για τη δουλεία και την αποικιοκρατία. Οι εικόνες της Κέιτ να κρατιέται χέρι-χέρι με παιδιά μέσα από έναν φράχτη με αλυσίδες απλώς ενίσχυσε τις αποικιοκρατικές προεκτάσεις της επίσκεψης. Η Τζαμαϊκανή πολιτικός Lisa Hanna, της οποίας το προεκλογικό βίντεο με χορευτικά έγινε viral το 2020, κατηγορήθηκε από τον βρετανικό Τύπο ότι «σνόμπαρε» τη δούκισσα του Κέιμπριτζ κατά την επίσκεψή της στην Τζαμάικα. Η ίδια απάντησε με άρθρο της στον Guardian, τονίζοντας την ανάγκη για αποζημιώσεις στην κοινότητα της Καραϊβικής, δεδομένης της εγκληματικής ιστορίας της Βρετανίας με πολέμους και υποδούλωση στους ντόπιους πληθυσμούς.

«Η αντίδραση δεν αποτέλεσε έκπληξη»,  δηλώνει ο Falconer.  «Το ταξίδι είχε ως στόχο να ενισχύσει την υποστήριξη προς τη μοναρχία στην Καραϊβική, αλλά αποκρούστηκε θεαματικά μετά την ανακοίνωση του πρωθυπουργού ότι η Τζαμάικα θα ξεκινήσει τη συνταγματική διαδικασία της αποσύνδεσης από την κοινοπολιτεία. «Η επίσκεψη», προσθέτει ο Falconer, «αναζωπύρωσε επίσης τη συλλογική ανάγκη για επανορθωτική δικαιοσύνη. Αυτό έχει καθυστερήσει εδώ και καιρό και είναι απαραίτητο, καθώς η χώρα θέλει να κάνει ένα σημαντικό βήμα προς τη συνταγματική της πρόοδο. Αυτό αποτελεί καλό οιωνό για την προώθηση και επαναβεβαίωση της ταυτότητας των μαύρων σε μια χώρα όπου η φυλετική αυτή ομάδα αποτελεί τη συντριπτική πλειοψηφία».