H ισπανική κυβέρνηση θέλει να διασφαλίσει τα δικαιώματα των ντελιβεράδων. Μπορεί;

Είναι μεσημέρι Σαββάτου στη Βαρκελώνη και ο José Maracucho περιμένει έξω από ένα ιταλικό εστιατόριο στο κέντρο της πόλης. Το μεγάλο, τετράγωνο κίτρινο σακίδιο πλάτης της Glovo βρίσκεται δίπλα του, αλλά η παραγγελία που πρόκειται να παραδώσει είναι από το UberEats. Τους τελευταίους μήνες ο Maracucho εργάζεται και για τις δύο εφαρμογές παράδοσης φαγητού, επειδή τα χρήματα που κερδίζει από τις λίγες ώρες που του επιτρέπεται να εργάζεται για την Glovo δεν είναι αρκετά για να ζήσει. Διανομείς όπως ο Maracucho ζητούν εδώ και χρόνια καλύτερες ρυθμίσεις για την προστασία των εργασιακών τους δικαιωμάτων. Τώρα η κυβέρνηση Σάντσεθ προχωρά σε ρύθμιση του τοπίου, ωστόσο υπάρχουν δύο «αγκάθια» που πρέπει να αντιμετωπισθούν στο πλαίσιο μιας συνολικότερης πολιτικής προσέγγισης: Η έλλειψη συνεργασίας από τις ψηφιακές εταιρίες διανομής και η «μαύρη εργασία».

Ο νόμος Ντίαθ θέτει το πλαίσιο απέναντι στην ανεξέλεγκτη εκμετάλλευση

Η ισπανική κυβέρνηση αναμένεται να εγκρίνει έναν πρωτοποριακό νόμο που θα κατοχυρώνει τα εργασιακά δικαιώματα των περίπου 8.000 διανομέων της χώρας (σσ. τους έχει αποδοθεί το όνομα «delivery riders»). Σύμφωνα με το σχέδιο νόμου που έχει καταρτίσει το υπ. Εργασίας και η υπουργός Γιολάντα Ντίαθ, προερχόμενη από την Ενωμένη Αριστερά, οι διανομείς θα αποκτήσουν το status μισθωτού εργαζόμενου αναγκάζοντας τις εταιρείες εφαρμογών διανομής φαγητού να αναπροσαρμόσουν τις μεταβλητές που καθορίζουν τη βαθμολογία που υπάρχουν για τους διανομείς στις σχετικές πλατφόρμες. Με άλλα λόγια, το νομοσχέδιο καλεί τις εταιρίες να αλλάξουν την πολιτική βαθμολόγησης ώστε να μην καλλιεργείται αθέμιτος ανταγωνισμός μεταξύ των εργαζόμενων διανομέων. Επίσης, προβλέπεται η εισαγωγή σχετικής ρύθμισης ώστε οι εταιρίες να αλλάξουν τον αλγόριθμό τους σχετικά με τον αριθμό των διανομέων ανά περιοχή, καθώς ένα από μεγαλύτερα προβλήματα που έχουν εντοπιστεί σε αυτές πλατφόρμες στην Ισπανία και διεθνώς είναι ότι στην ίδια περιοχή μπορεί να κινείται διψήφιος αριθμός διανομέων που κάνουν πραγματικά «κούρσα», με κίνδυνο της ζωή τους, για το ποιος θα προλάβει να εξυπηρετήσει πρώτος τον πελάτη.

Τα εργατικά συνδικάτα βλέπουν την εξέλιξη αυτή ως νίκη των εργαζομένων, ωστόσο υπάρχουν αναλυτές και νομικοί που βλέπουν και κάποια ανησυχητικά «κενά» στο νόμο, κυρίως αναφορικά με τους διανομείς που δεν έχουν άδεια εργασίας, όπως η περίπτωση του Maracucho.

Όταν ο Maracucho έφτασε στη Βαρκελώνη από τη Βενεζουέλα τον Φεβρουάριο του 2020, σε ηλικία 19 ετών, άκουσε ότι ο ταχύτερος τρόπος για να βρει δουλειά ήταν να εργαστεί ως διανομέας για την ισπανική startup εταιρεία διανομής Glovo. Δεν είχε τα απαραίτητα χαρτιά για να εργαστεί, αλλά βρήκε έναν Ισπανό που του νοίκιασε τον λογαριασμό του στην Glovo για να εργαστεί. Πήρε ένα ποδήλατο και άρχισε να παραδίδει σχεδόν αμέσως. «Άρχισα να εργάζομαι με την Glovo επειδή είναι το πιο εύκολο πράγμα που μπορείς να πάρεις όταν φτάνεις χωρίς έγγραφα» λέει ο Maracucho στην El Pais. Με τον νοικιασμένο λογαριασμό δούλευε όσο περισσότερο μπορούσε, έπρεπε όμως να πληρώνει το 30% των εσόδων του στον άνθρωπο από τον οποίο νοίκιαζε το ποδήλατο. Ο ιδιοκτήτης του λογαριασμού νοίκιαζε επίσης το ποδήλατο σε τέσσερα ακόμη άτομα, έτσι ώστε ο συγκεκριμένος λογαριασμός της Glovo να παραδίδει συνεχώς μέσα στο 24ωρο παραγγελίες.

Τον περασμένο Δεκέμβριο ο Maracucho κατάφερε να αποκτήσει δικό του λογαριασμό, αλλά το εισόδημά του έπεσε κατακόρυφα. Αυτό συνέβη επειδή η Glovo, εκτός του ότι μείωσε τις τιμές κατά τη διάρκεια της πανδημίας, δεν του επέτρεπε να εργάζεται πάνω από δύο ώρες την ημέρα. Η εφαρμογή λειτουργεί με ένα σύστημα βαθμολόγησης, έτσι ώστε όταν ένας νέος διανομέας παίρνει άδεια, η Glovo να του δίνει μόνο 90 πόντους στους 100. Για να κερδίσει το δικαίωμα να εργάζεται περισσότερες ώρες, ο Maracucho έπρεπε να αυξήσει τη βαθμολογία του – με 95 πόντους μπορεί να εργάζεται από τέσσερις έως οκτώ ώρες την ημέρα, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των διανομέων. «Πρέπει να δουλέψεις πολύ σκληρά για να αυξήσεις τους πόντους σου και να πάρεις περισσότερες ώρες, και γι’ αυτό συνδυάζω τη δουλειά στο Glovo με τη δουλειά στο UberEats» δηλώνει ο Maracucho.

Οι «πειραγμένοι» αλγόριθμοι

Ο αλγόριθμος της Glovo καθορίζει τη βαθμολογία ενός διανομέα. Για την βαθμολόγηση η εταιρεία βασίζεται σε παράγοντες όπως η ταχύτητα παράδοσης, η αξιολόγηση των πελατών ή η διαθεσιμότητα για την ανάληψη παραγγελιών ανά πάσα στιγμή, μαζί με άλλους παράγοντες που δεν μοιράζεται η εταιρεία με τους διανομείς ή τους πελάτες. Και αυτό είναι το πρόβλημα το οποίο στοχεύει να ρυθμίσει η νέα νομοθεσία της ισπανικής κυβέρνησης, το dumping δηλαδή που δημιουργούν οι εταιρείες, το οποίο βλάπτει τον ίδιο τον εργαζόμενο. Οι αλγόριθμοι που τροφοδοτούν τη λεγόμενη «gig οικονομία» – από την Glovo και τη Stuart μέχρι την UberEats και την Deliveroo – μπορούν να τροποποιηθούν ανά πάσα στιγμή ώστε να είναι πιο επωφελείς για τις εταιρείες που τις ελέγχουν.

«Σου λένε ότι το να είσαι ελεύθερος επαγγελματίας είναι ωραίο γιατί μπορείς να αποφασίσεις πότε θα δουλέψεις. Αλλά στο τέλος, συνειδητοποιείς ότι πρέπει να δουλεύεις όταν σου το ζητούν. Στην Glovo, αν δεν δεχτείς μια παραγγελία, χάνεις πόντους» λέει η Núria Soto, η οποία δημιούργησε την ισπανική συλλογικότητα διανομέων «Riders X Derechos». Μαζί με τη συλλογικότητα δικηγόρων Col-lectiu Ronda, η Riders X Derechos έχει προχωρήσει δικαστικές υποθέσεις στη Βαρκελώνη ενάντια στις εταιρίες διανομής, υποστηρίζοντας ότι βασίζονται σε ένα σύστημα εκμετάλλευσης και άδικων κυρώσεων που παραβιάζουν τα βασικά δικαιώματα των εργαζομένων – για παράδειγμα τιμωρώντας τους εργαζόμενους επειδή απεργούν ή δεν αποδέχονται μια παραγγελία. «Έχω βαθμολογηθεί άσχημα μόνο δύο φορές και δεν ξέρω γιατί» εξηγεί ο Maracucho. «Ο κόσμος πολλές φορές δεν καταλαβαίνει τις συνέπειες που έχει αυτό για τους εργαζόμενους, αλλά όταν βαθμολογήθηκα άσχημα έχασα πόντους και επομένως έχασα ώρες εργασίας, άρα μειώθηκε το εισόδημά μου».

Οι αλγόριθμοι στους οποίους στηρίζονται αυτές οι εταιρείες έχουν συμβάλλει καθοριστικά στο να εκτοξευθούν  τα κέρδη τους. Η Glovo γεννήθηκε στη Βαρκελώνη το 2015 και τώρα παρέχει υπηρεσίες σε 20 χώρες, με οικονομικούς αναλυτές να ανεβάζουν την αξία της εταιρείας σε 1,5 δισ. ευρώ. Αλλά η πίεση από οργανώσεις όπως η Riders X Derechos, από συνδικάτα και δικηγόρους έχουν οδηγήσει την ισπανική κυβέρνηση στην προετοιμασία του σημερινού νομοσχεδίου που στοχεύει να ρυθμίσει τους αλγόριθμους των εταιριών και να επανεξεταστεί η σχέση εταιρειών και εργαζομένων προς όφελος των εργαζομένων και της θεμελίωσης των εργασιακών τους δικαιωμάτων.

Οι εταιρίες διανομής αντιστέκονται

Έπειτα από σχεδόν πέντε μήνες διαπραγματεύσεων με συνδικάτα και ενώσεις εργοδοτών – από τις οποίες ωστόσο απείχαν εκπρόσωποι των εταιριών διανομής,  η υπουργός Γιολάντα Ντίαθ κατέληξε τον προηγούμενο μήνα στη διαμόρφωση του σχετικού πλαισίου για τη ρύθμιση των παραπάνω ζητημάτων, μέσα από την υπογραφή διατάγματος νόμου, που θα πρέπει να εγκριθεί από το κοινοβούλιο. Το διάταγμα καθιερώνει το τεκμήριο ότι οι εργαζόμενοι δεν είναι αυτοαπασχολούμενοι, αλλά μισθωτοί. Υποχρεώνει επίσης τις εταιρείες αυτές να ενημερώνουν τη νομικούς και θεσμικούς φορείς εκπροσώπησης των εργαζομένων για την εσωτερική λειτουργία των αλγορίθμων που καθορίζουν τις αποφάσεις τους «που ενδέχεται να επηρεάσουν τις συνθήκες εργασίας, την πρόσβαση στην απασχόληση και τη διατήρηση της, συμπεριλαμβανομένης της κατάρτισης του ψηφιακού προφίλ του εργαζόμενου», όπως σημειώνεται στον νόμο.

Όταν η νομοθεσία εγκριθεί, οι ψηφιακές εταιρείες θα αναγκασθούν να ανοίξουν μέρος του αλγορίθμού τους στους εργαζομένους – εξέλιξη που μπορεί να έχει σημαντικό αντίκτυπο  σε όλη την ΕΕ, σε όλα τα κράτη-μέλη, πιέζοντας κυβερνήσεις να κινηθούν σε ανάλογο μονοπάτι και την Κομισιόν να υποχρεώνεται να ασχοληθεί θεσμικά με το ζήτημα, για το οποίο μέχρι στιγμής δεν έχει ασχοληθεί καθόλου, παρά τις πιέσεις που έχει δεχθεί για να αναλάβει αντίστοιχη νομοθετική πρωτοβουλία.

«Το άνοιγμα των αλγόριθμων είναι πάνω απ’ όλα στοιχείο εγγύησης των δημοκρατικών και εργασιακών δικαιωμάτων» σημειώνει στην Publico ο Carlos del Barrio, γραμματέας για τη βιωσιμότητα, την εδαφική πολιτική και την κοινωνική δράση της «Εργατικής Επιτροπής» (Comisiones Obreras ) στην Καταλονία, μιας από τις δύο μεγαλύτερες συνδικαλιστικές οργανώσεις της Ισπανίας. «Ο νόμος θα αρχίσει να αποκαθιστά τα δικαιώματα των διανομέων, οι οποίοι υφίστανται σκληρή εκμετάλλευση» προσθέτει ο del Barrio. «Οι αλγόριθμοι κάνουν διακρίσεις με βάση το φύλο και την ηλικία, μαζί με πολλούς άλλους παράγοντες που δεν είναι ορατοί από κανένα».

Οι εταιρείες διανομείς αντιτίθενται στη ρύθμιση, τονίζοντας ότι η κυβέρνηση με το νέο νομοθετικό πλαίσιο θα πλήξει την οικονομία και την εργασία. Η APS, ο αντίστοιχος εργοδοτικός σύνδεσμος στον οποίο συμμετέχουν οι Glovo, Uber Eats, Deliveroo και Stuart, υποστήριξε ότι η υποχρέωση αποκάλυψης των αλγόριθμων θα επηρεάσει πολύ αρνητικά την ανάπτυξη της ψηφιακής οικονομίας στην Ισπανία, πέραν του ότι παραβιάζει τις «βασικές αρχές της επιχειρηματικής ελευθερίας και της βιομηχανικής ιδιοκτησίας». Εκπρόσωπος της Uber δήλωσε επίσης ότι η εταιρεία «έχει δεσμευτεί να αυξήσει το επίπεδο εργασίας και να δώσει στους ανεξάρτητους εργαζόμενους περισσότερα οφέλη, διατηρώντας παράλληλα την ευελιξία και τον έλεγχο στη διαμόρφωση του ψηφιακού τους προφίλ».

Ο Maracucho λέει ότι ο ίδιος, όπως και πολλοί άλλοι μετανάστες διανομείς που χρειάζονται χρήματα, ενδιαφέρεται να μπορεί να εργάζεται όσες περισσότερες ώρες μπορεί. Ανησυχεί ότι αν εγκριθεί ο νόμος, η Glovo θα τους προσλάβει για λιγότερες ώρες και χαμηλότερους μισθούς. Ταυτόχρονα αναγνωρίζει ότι οι σημερινές συνθήκες είναι σχεδόν απαράδεκτες: η εταιρεία πληρώνει σήμερα 1,60 ευρώ ανά παραγγελία συν τα χιλιόμετρα, μειώνοντας τις αμοιβές χωρίς καμία διαβούλευση, δεν καλύπτει τις διακοπές των εργαζομένων, ενώ το σύστημα βαθμολόγησης είναι αδιαφανές.

Από την άλλη πλευρά, διατυπώνονται προβληματισμοί κατά πόσο το νέο νομοσχέδιο θα αναγκάσει τελικά τις εταιρίες να προσλάβουν εργαζόμενους με το νέο εργασιακό καθεστώς, ενώ παράλληλα δεν δίνει σαφή απάντηση στο ζήτημα όσων εργάζονται χωρίς χαρτιά. Η Ντίαθ τόνισε πρόσφατα ότι το θέμα θα ξεκαθαριστεί σε συνεννόηση με το αρμόδιο υπουργείο Εσωτερικών που συμπληρωματική ρύθμιση, τονίζοντας ότι «θα κάνουμε ό,τι περνάει από το χέρι μας για να διαμορφώσουμε ένα ισχυρό θεσμικό πλαίσιο που δεν θα αφήνει περιθώρια παρερμηνειών, στηρίζοντας παράλληλα μέσα από συγκεκριμένες διαδικασίες και όλους όσους αυτή τη στιγμή δεν διαθέτουν τα απαραίτητα έγγραφα». Σύμφωνα με τον Carlos del Barrio, η ενοικίαση λογαριασμών -όπως συνήθιζε να κάνει ο Maracucho- είναι πολύ συνηθισμένη στην Ισπανία. Μόνο στην Καταλονία, υπάρχουν περίπου πέντε διανομείς για κάθε άδεια. «Υπάρχουν άνθρωποι που βγάζουν χρήματα εις βάρος άλλων που υποφέρουν από την απόλυτη εργασιακή επισφάλεια, έχοντας εξοντωτικά ωράρια».

Ο Maracucho είναι σαφής. «Αμφιβάλλω αν οι Ισπανοί θα πάρουν ένα ποδήλατο και θα αρχίσουν να κάνουν διανομές. Οι πλατφόρμες λειτουργούν χάρη στους ανθρώπους που εργάζονται παράτυπα»  λέει. «Τι θα κάνουν τώρα με όλους τους διανομείς που δεν έχουν χαρτιά, οι οποίοι ουσιαστικά συντηρούν τις πλατφόρμες και τις έχουν ανεβάσει ψηλά;».