Η ενεργειακή απεξάρτηση από τη Ρωσία θα πάρει αρκετό χρόνο

Σχεδόν δύο μήνες συμπληρώνονται από τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία χωρίς να φαίνεται στον ορίζοντα κάποια ουσιώδης εξέλιξη προς την κατεύθυνση της κατάπαυσης του πυρός. Το τοπίο σε διπλωματικό επίπεδο είναι θολό, ενώ σταδιακά φαίνεται ότι αυτό που το Κρεμλίνο θεωρούσε αρχικά ως μια στρατιωτική επιχείρηση «άμεσης ανταπόδοσης» και «βραχείας διάρκειας», εξελίσσεται σε έναν πόλεμο με βαθύτατες κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές συνέπειες που θα αναδειχθούν με μεγαλύτερη ένταση σε βάθος χρόνου.

Για τον πόλεμο στην Ουκρανία, αλλά και το ευρύτερο γεωπολιτικό πλαίσιο, την ενεργειακή κρίση αλλά και τον ρόλο της Τουρκίας, μιλήσαμε με τον λέκτορα και ερευνητή ευρωπαϊκών σπουδών στο πανεπιστήμιο Εφαρμοσμένων Επιστημών της Χάγης στην Ολλανδία, δρ. Βασίλειο Π. Καρακάση.

Κύριε Καρακάση, θα μπορούσε να είχε αποφευχθεί η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία;

Λόγω των τετελεσμένων που δημιούργησε η παράνομη προσάρτηση της Κριμαίας το 2014, δεν μπορώ να διαγνώσω κάποιο αντιπαράδειγμα με το οποίο θα μπορούσε να αποφευχθεί η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία. Μπορεί κάποιος να υποθέσει ότι αν η αντίδραση της Δύσης τότε ήταν ανάλογη με τη σημερινή, η Ρωσία θα λάμβανε, έστω και προληπτικά, πιο σοβαρά το κόστος μιας εισβολής υπόψη. Παρά το οικονομικό πλήγμα που θα μπορούσαν να επιφέρουν οι κυρώσεις στη Ρωσική ελίτ, η υπογραφή για το Nord Stream 2 ανέδειξε, με ξεκάθαρο τρόπο, την αδυναμία της ΕΕ, και ιδιαίτερα της ατμομηχανής της, της Γερμανίας, να σταθεί στο ύψος των γεωπολιτικών περιστάσεων, προτάσσοντας τα ενεργειακά της συμφέροντα έναντι μιας ενιαίας γραμμής που να είναι κοστοβόρα για τον ρωσικό αναθεωρητισμό.

Υπάρχει μια άλλη σχολή σκέψης, με κύριο εκφραστή τον γνωστό καθηγητή διεθνών σχέσεων στο Πανεπιστήμιο του Chicago, John Mearsheimer, που θεωρεί ότι η εισβολή θα είχε αποφευχθεί αν η Δύση στην συνδιάσκεψη του ΝΑΤΟ στο Βουκουρέστι το 2008 δεν είχε προσπαθήσει να το διευρύνει με Γεωργία και Ουκρανία. Η απόπειρα αυτή εκλήφθηκε από τον Πούτιν  ως πρόθεση του ΝΑΤΟ να εμπλακεί σε χώρες που «εμπίπτουν στη σφαίρα επιρροής της Ρωσίας». Ανεξαρτήτως αν ο όρος «σφαίρα επιρροής» αντιβαίνει σε ζητήματα εθνικής κυριαρχίας, αυτή η προσέγγιση τονίζει ορισμένα κίνητρα ρωσικής πλευράς αλλά υποτιμά τόσο το κενό εξουσίας που προκύπτει από τον ερμηνευόμενο ως συρρικνωμένο ρόλο των ΗΠΑ στην Ευρασία και  τον υπολογισμό κόστους-οφέλους εκ μέρους της ρωσικής ηγεσίας πριν τα στρατεύματά της εισβάλλουν στο ουκρανικό έδαφος.

Να αναμένουμε νέες γεωπολιτικές εξελίξεις σε παγκόσμια κλίμακα με αφορμή τον πόλεμο στην Ουκρανία;

Ασυζητητί. Θεωρώ ότι αποτελεί μια από τις συγκρούσεις, η οποία ανεξαρτήτως έκβασης, θα επιφέρει δομικές αλλαγές στην αρχιτεκτονική ασφάλειας όπως διαμορφώθηκε την επαύριον του Ψυχρού Πολέμου. Η μορφή αυτής της αρχιτεκτονικής ασφάλειας εξαρτάται από τις επιπτώσεις που θα προκύψουν από την διαχείριση της ενεργειακής και επισιτιστικής κρίσης, τον βαθμό και μορφή στρατιωτικής και ενεργειακής εμπλοκής των ΗΠΑ στο χώρο της Ευρασίας, και το πόσο θα αντέξουν οι σχέσεις Ρωσίας-Κίνας σε βάθος χρόνου υπό τη σκιά των κυρώσεων εκ μέρους της Δύσης εις βάρος της Ρωσίας. Η Κίνα, βαθιά ενταγμένη στο υπάρχον οικονομικό σύστημα και επωφελούμενη από αυτό, θα πρέπει να βρει γραμμή εξισορρόπησης (balancing act) μεταξύ κάλυψης των ενεργειακών αναγκών της από το ρωσικό φυσικό αέριο και προστασίας των οικονομικών συναλλαγών και επενδύσεών της στη Δύση. Οι συνέπειες των στρατηγικών επιλογών που θα κάνουν οι πρωταγωνιστές του διεθνούς συστήματος στο σήμερα θα μορφοποιήσουν τη γεωπολιτική σκακιέρα του αύριο.

Στην παρούσα φάση, η Ρωσία καλύπτει το 40% των ενεργειακών αναγκών της ΕΕ σε φυσικό αέριο.

Η τουρκική κυβέρνηση έχει αναλάβει ρόλο διαμεσολαβητή μεταξύ Ρωσίας-Ουκρανίας. Εκτιμάτε ότι αναβαθμίζεται γεωπολιτικά η θέση της Τουρκίας και με ποιες πιθανές συνέπειες στις ελληνοτουρκικές σχέσεις;

Αν κρίνουμε από τα λόγια αξιωματούχων τόσο του ΝΑΤΟ όσο και της ρωσικής πλευράς, η Τουρκική στάση έχει επαινεθεί δεόντως. Ενδεικτικά, σε πρόσφατη συνέντευξή της, η Victoria Nuland, Υφυπουργός Πολιτικών Υποθέσεων στο Υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ, εξήρε τον κομβικό ρόλο που έχει διαδραματίσει η Τουρκία στη διαχείριση της κρίσης στην Ουκρανία μέσω του κλεισίματος των Στενών για τα πολεμικά πλοία των εμπόλεμων μερών και μέσω των διαμεσολαβητικών της προσπαθειών στην επίλυση της κρίσης. Επιπρόσθετα, τόσο οι ΗΠΑ, αλλά και άλλες χώρες-σύμμαχοι του ΝΑΤΟ (βλ. Ηνωμένο Βασίλειο, Ολλανδία), δείχνουν κατανόηση στη «διστακτικότητα» της Τουρκίας να συμμετάσχει στην επιβολή κυρώσεων εκ μέρους της Δύσης επαινώντας την παράλληλα για τη βοήθεια που είχε ήδη παράσχει στην Ουκρανία με την αποστολή των Bayraktar TB2.

Πως εξηγείτε την έντονη διπλωματική κινητικότητα της Άγκυρας;

Η έντονη διπλωματική κινητικότητα της Άγκυρας εξηγείται από μια σειρά παραγόντων.

Πρώτον, από ό,τι διαφαίνεται ένας από τους στρατιωτικούς στόχους της Ρωσίας είναι ο έλεγχος της ακτογραμμής στην Μαύρη Θάλασσα και ο αποκλεισμός κάθε πρόσβασης της Ουκρανίας εκεί. Κρίνοντας από την προσάρτηση της Κριμαίας το 2014, η υλοποίηση του στόχου αυτού ίσως εγείρει παλαιότερους Τουρκικούς φόβους περί μετατροπής της Μαύρης Θάλασσας σε «ρωσική λίμνη».

Η παρούσα κρίση και η διαχείρισή της από τη τουρκική διπλωματική ηγεσία δεν είναι οι μόνες που επιφέρουν την περαιτέρω διπλωματική αναβάθμιση της χώρας της.

Δεύτερον, η Ρωσία καλύπτει το 45% των ενεργειακών αναγκών της Τουρκίας σε φυσικό αέριο. Πρακτικά, αυτό σημαίνει ότι ενδεχόμενη συμμετοχή της Τουρκίας στις κυρώσεις επιφέρει ενεργειακά «αντίμετρα» που θα αυξήσουν το ενεργειακό κόστος της χώρας. Με έναν πληθωρισμό 61,14%, είναι δύσκολο για την οποιαδήποτε χώρα να πάρει τέτοιο ρίσκο.

Ο δρ. Βασίλειος Καρακάσης

Τρίτον, η Τουρκία καλύπτει τα 4/5 των αναγκών της σε σιτηρά με εισαγωγές από τα εμπλεκόμενα μέρη (με στοιχεία του 2020). Ελλείψει εναλλακτικών θα προκύψει και η επισιτιστική κρίση στη χώρα.

Η παρούσα κρίση και η διαχείρισή της από τη τουρκική διπλωματική ηγεσία δεν είναι οι μόνες που επιφέρουν την περαιτέρω διπλωματική αναβάθμιση της χώρας της. Με τον όρο γεωπολιτική αναβάθμιση εννοούμε ότι η διαχείρισή/επίλυσή των όποιων περιφερειακών κρίσεων/συγκρούσεων δεν θα είναι -θεωρητικά τουλάχιστον- δυνατή χωρίς την ενεργό παρουσία της στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων. Το προσφυγικό αλλά και οι συγκρούσεις σε Nagorno-Karabakh, Λιβύη και Συρία είχαν ήδη αναβαθμίσει γεωπολιτικά τον ρόλο της Τουρκίας στην ευρύτερη περιοχή. Αυτό θα φανεί ενδεχομένως και με την ενδεχόμενη έξαρση μιας κρίσης στη Βοσνία, στην οποία η Τουρκία έχει διαδραματίσει ήδη ρόλο μεσολαβητή.

Οι συνέπειες των στρατηγικών επιλογών που θα κάνουν οι πρωταγωνιστές του διεθνούς συστήματος στο σήμερα θα μορφοποιήσουν τη γεωπολιτική σκακιέρα του αύριο.

Σύμφωνα με όσα μας λέτε, η Τουρκία μόνο απομονωμένη διπλωματικά δεν είναι. Κατά συνέπεια, φαίνεται σχεδόν αδύνατον να αποκλειστεί από τρέχουσες ή και μελλοντικές διεργασίες για ζητήματα περιφερειακής ασφάλειας στην ευρύτερη γεωγραφική γειτονιά. Είναι έτσι; 

Το διπλωματικό κεφάλαιο που συσσωρεύει η Τουρκία, μέσω των μεσολαβητικών προσπαθειών της, όπως απεδείχθη στην περίπτωση της συνδιάσκεψης για το μέλλον της Λιβύης στο Βερολίνο, καθιστά ασύμφορο τον αποκλεισμό της από τις διεργασίες για μια μέλλουσα αρχιτεκτονικής ασφάλειας στο χώρο της Ευρασίας. Παρά το γεγονός ότι το τουρκο-λιβυκό μνημόνιο, απόρροια της ρευστής κατάστασης στη Λιβύη, παραβίαζε κυριαρχικά δικαιώματα της Ελλάδας και της Κυπριακής Δημοκρατίας, όπως αυτό αποτυπώθηκε στα συμπεράσματα του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, δεν κινητοποίησε τους εταίρους σε τέτοιο βαθμό ώστε να μας συμπεριλάβουν στη συνδιάσκεψη για το μέλλον της Λιβύης.

Το πόσο το συσσωρευμένο διπλωματικό κεφάλαιο της Τουρκίας θα αναβαθμίσει τον ρόλο της γεωπολιτικά στην Ανατολική Μεσόγειο μένει να φανεί. Από το 2011 και έπειτα, μετά την ανακάλυψη υδρογονανθράκων σε Ισραήλ, Κύπρο και Αίγυπτο, η Τουρκία με τη «διπλωματία των κανονιοφόρων» ξεκαθάριζε στους υπόλοιπους δρώντες ότι κανένας ενεργειακός σχεδιασμός δεν μπορεί να αποκλείσει τη συμμετοχή της ίδιας στη λήψη αποφάσεων για αυτά τα ζητήματα. Η πρόσβαση στους υδρογονάνθρακες καθαυτούς δεν την άφηναν αδιάφορη αλλά δεν αποτελούσαν και προτεραιότητα, από τη στιγμή που η Άγκυρα είχε εξασφαλίσει επαρκείς ποσότητες φυσικού αερίου από τη Ρωσία σε χαμηλές τιμές και προχώρησε σε ανακαλύψεις κοιτασμάτων στη Μαύρη Θάλασσα. Υπό το φως των τωρινών εξελίξεων, ίσως μια στρατηγική ενεργειακής απεξάρτησης από το Ρωσικό φυσικό αέριο να την αναγκάσει σε συνεννόηση με Ισραήλ και (ίσως) Αίγυπτο για πρόσβαση στα κοιτάσματα.

Αυτό το συσσωρευμένο διπλωματικό κεφάλαιο μπορεί να αποτυπωθεί και στις ελληνοτουρκικές σχέσεις; 

Λόγω των διαχρονικών διεκδικήσεων της Τουρκίας από τη δεκαετία του ’70 και έπειτα στο Αιγαίο, δεν μπορώ να προβλέψω διαφορετικές επιπτώσεις στις ελληνοτουρκικές σχέσεις από αυτές που βιώνουν σε καθημερινό επίπεδο στρατιωτική και διπλωματική ηγεσία της Ελλάδας. Ακόμα και σε συγκυρίες κατά τις οποίες το διπλωματικό κεφάλαιο της χώρας μας ήταν μεγαλύτερο δεν προέκυπτε, εν τη πράξει τουλάχιστον, κάποια αλλαγή στην ισορροπία δυνάμεων στο Αιγαίο.

Είναι εφικτό η ΕΕ να απεξαρτηθεί ενεργειακά από την Ρωσία σε σύντομο χρονικό διάστημα;

Εξαρτάται από το τι ορίζοντα έχουμε κατά νου στη χρήση του όρου «σύντομο». Στην παρούσα φάση, η Ρωσία καλύπτει το 40% των ενεργειακών αναγκών της ΕΕ σε φυσικό αέριο. Την 1η βδομάδα του Μαρτίου η Κομισιόν ανακοίνωσε ένα εξαιρετικά φιλόδοξο σχέδιο να μειώσει κατά 2/3 τη ζήτηση για ρωσικό φυσικό αέριο μέχρι το τέλος του χρόνου με απώτερο σκοπό το 2027 την ολική απεξάρτηση από ρωσικό πετρέλαιο και φυσικό αέριο. Επιπροσθέτως, βάσει πρόσφατης συμφωνίας, οι ΗΠΑ θα παράσχουν μέχρι το τέλος του χρόνου (έξτρα) 15 δις κυβικά πόδια σε φυσικό αέριο στους υφιστάμενους τερματικούς σταθμούς LNG της ΕΕ. Ακόμα και αν τα μεγέθη αυτά θεωρηθούν επιτεύξιμα, δεν μπορούν να συγκριθούν με τα 155 δις κυβικά πόδια φυσικού αερίου που παρέχουν οι Ρώσοι. Ο Διεθνής Οργανισμός Ενέργειας έχει προτείνει δέσμη 10 πολιτικών προτάσεων προς την κατεύθυνση της ενεργειακής απεξάρτησης από τη Ρωσία. Εναλλακτικές υπάρχουν, μόνο που η εφαρμογή τους θα πάρει αρκετό χρόνο.