Τέμπη – Ο απόηχος στο Twitter: Μια χαρτογράφηση της δημόσιας συζήτησης  

Το σιδηροδρομικό δυστύχημα που έλαβε χώρα στα Τέμπη την 28^η Φεβρουαρίου 2023 τάραξε συθέμελα την πολιτική πραγματικότητα της χώρας, το κοινό αίσθημα των πολιτών και τη δημόσια συζήτηση. Το τραγικό γεγονός μονοπώλησε το ενδιαφέρον των παραδοσιακών μέσων για μεγάλο διάστημα αλλά πυροδότησε ταυτόχρονα έντονο δημόσιο διάλογο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (ΜΚΔ). Το διαδίκτυο και ειδικότερα τα ΜΚΔ αποτελούν ένα χώρο έκφρασης των πολιτών όπου συχνά πλέον γίνεται η αποδόμηση των αφηγημάτων που αναπαράγονται από τα κυρίαρχα ΜΜΕ και η πολιτικοποίηση των επιδίκων. Γύρω από μία είδηση, ένα συμβάν, μια διαμάχη ή ένα πολιτικό ζήτημα δημιουργούνται παροδικές ψηφιακές σφαίρες (web spheres) [1] οι οποίες συνδέουν για μια περιορισμένη χρονική περίοδο τους χρήστες που εκφράζονται πάνω στο ζήτημα και συμβάλλουν στην αποκρυστάλλωση της κοινής γνώμης. Αυτό συνέβη και μετά τη σιδηροδρομική τραγωδία των Τεμπών, όπου χιλιάδες πολίτες πήραν ενεργά θέση στον ψηφιακό χώρο και εξέφρασαν την άποψη τους.

Έρευνα: Δημήτρης Ελαφρόπουλος και Νίκος Σμυρναίος

Στην παρούσα έρευνα, εξετάζουμε ένα δείγμα μηνυμάτων στο Twitter με στόχο την καταγραφή της διάδρασης των χρηστών, τον εντοπισμό των κεντρικών δρώντων, των κοινοτήτων χρηστών που σχηματίζονται και των μείζονων θεματικών που θίγονται. Από κοινωνικο-πολιτική άποψη το ενδιαφέρον του Twitter, σε σχέση με άλλα πιο δημοφιλή ΜΚΔ όπως το Facebook ή το Instagram, έγκειται στην ανοιχτή του αρχιτεκτονική, η οποία το καθιστά ένα κατεξοχήν εργαλείο πολιτικής επικοινωνίας, αλλά και στα κοινωνιολογικά χαρακτηριστικά των χρηστών του μεταξύ των οποίων υπάρχει υπερεκπροσώπηση στρωμάτων με υψηλή μόρφωση και αυξημένο βαθμό πολιτικοποίησης. Προσπαθήσαμε λοιπόν να χαρτογραφήσουμε τις ομάδες που εκφράστηκαν γύρω από το ζήτημα καθώς και να αναλύσουμε το λόγο και τις πολιτικές τους τοποθετήσεις. Για τον σκοπό αυτό εφαρμόσαμε μεθόδους ποσοτικής και ποιοτικής ανάλυσης δεδομένων. Συγκεκριμένα αναλύσαμε 395.872 tweets που περιείχαν τη λέξη « Τέμπη » και που δημοσιεύθηκαν μεταξύ 5 και 13 Μαρτίου 2023 (βλέπε Μεθοδολογία).

Η συγκεκριμένη χρονική περίοδος επιλέχθηκε σε μία προσπάθεια να αποφευχθεί το πρώτο μαζικό κύμα τοποθετήσεων των χρηστών στη διαδικτυακή σφαίρα. Όπως αναφέρεται στη βιβλιογραφία, οι πρώτες αντιδράσεις  μετά από ένα τραγικό γεγονός αποτελούνται κυρίως από φορτισμένα συναισθηματικά μηνύματα συμπάθειας, συμπαράστασης και πένθους [2]. Αντίθετα, η περίοδος που επιλέξαμε χαρακτηρίζεται από κινητοποιήσεις των πολιτών με απεργίες και διαδηλώσεις, κάτι που αποτυπώνεται στη δημόσια σφαίρα υπό τη μορφή πόλωσης και έντονου διαλόγου σχετικά με τις αιτίες του δυστυχήματος και τις πολιτικές ευθύνες που απορρέουν από αυτές.

Η δομή της συζήτησης γύρω από τα Τέμπη

Στον παρακάτω γράφο που δημιουργήθηκε με βάση το δίκτυο των αναφορών (mentions) αποτυπώνεται η αλληλεπίδραση των χρηστών του Twitter και οι επακόλουθες κοινότητες που διαμορφώθηκαν. Οι κουκίδες αντιπροσωπεύουν τους χρήστες του Twitter που δημοσίευσαν σχετικά με τα Τέμπη και οι γραμμές που τις συνδέουν τη διάδραση μεταξύ αυτών των λογαριασμών (mentions, reteweets, replies). Η τοπολογία του γράφου είναι αποτέλεσμα της έντασης και της συστηματικότητας διάδρασης μεταξύ των λογαριασμών. Όσο περισσότερο αλληλοεπιδρούν, τόσο πιο κοντά βρίσκονται. Η ονομάτιση των κοινοτήτων έχει να κάνει με την πολιτική θέση των λογαριασμών με τις περισσότερες αναφορές στην κάθε κοινότητα. Ο βασικός παράγοντας ταξινόμησης των χρηστών σε κοινότητες εναπόκειται στην πολιτική τους ομοφιλία. Η εγγύτητα χρηστών και κοινοτήτων στο δίκτυο εμφανίζει την πολιτική σύγκλιση των τοποθετήσεων για το ατύχημα των Τεμπών και όχι απαραίτητα την πολιτική ταύτιση των συνδεόμενων λογαριασμών.

Εικόνα 1. Το δίκτυο των χρηστών στο Twitter για τα Τέμπη (05/03/23-13/03/23).

Ο γράφος δείχνει καθαρά ότι στο κέντρο της συζήτησης σχετικά με το δυστύχημα στα Τέμπη βρίσκονται οι δυνάμεις της αντιπολίτευσης που τοποθετούνται κατά πρώτο λόγο στην αριστερά (ΣΥΡΙΖΑ και ΚΚΕ) και κατά δεύτερο στη άκρα δεξιά. Ο αντιπολιτευτικός λόγος αποτυπώνεται να καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος της συγκεκριμένης ψηφιακής σφαίρας, ενώ οι υποστηρικτές της Νέας Δημοκρατίας καταγράφονται να αποστασιοποιούνται και να απομονώνονται από το υπόλοιπο δίκτυο χρηστών. Αλληλεπιδρούν, δηλαδή, περισσότερο μεταξύ τους παρά με τις υπόλοιπες κοινότητες. Αυτό είναι λογικό από τη στιγμή που η κυβέρνηση βρέθηκε στο επίκεντρο της κριτικής και ο λόγος της, ο οποίος χαρακτηρίστηκε από παλινωδίες και ανακολουθίες με βασικό στόχο την επικοινωνιακή διαχείριση του δράματος, δεν ήταν πειστικός. Ενδιαφέρον εμφανίζει πως ακροδεξιοί πόλοι (Κασιδιάρης, Βελόπουλος) βρίσκονται κεντρικότερα στο δίκτυο από ό,τι οι αντίστοιχοι της Νέας Δημοκρατίας. Επίσης, διαφαίνεται σε αυτή τη φάση του δημόσιου διαλόγου η ανάδυση μιας ομάδας χρηστών που ασκεί κριτική στα κακώς κείμενα της ελληνικής κοινωνίας που οδήγησαν στο δράμα μέσω σάτιρας και χιούμορ.

Το περιεχόμενο της συζήτησης γύρω από τα Τέμπη

Μετά την καταγραφή και ανάλυση του δικτύου των χρηστών προχωρήσαμε στην ανάλυση του λόγου που εκφράστηκε στο Twitter. Έγινε ιεραρχική ταξινόμηση συνολικά του σώματος κειμένων σε θεματικές (λεξιλογικές κλάσεις), όπως αυτές παρουσιάζονται στο παρακάτω δενδρόγραμμα.

 

Εικόνα 2. Δενδρόγραμμα με τις θεματικές του δείγματος.

Οι θεματικές διακλαδώνονται σε δύο βασικές κατηγορίες. Από τη μία, στην αριστερή πλευρά του διαγράμματος, η πρώτη κατηγορία (κλάσεις 14, 15, 4, 7, 8) συγκεντρώνει tweets που αναπαράγουν την ειδησεογραφική καταγραφή του δυστυχήματος από τα ΜΜΕ, δηλαδή μια περιγραφική αποτύπωση των γεγονότων. Ειδικότερα, δίνεται έμφαση στο πρόσωπο του σταθμάρχη με αναλυτική αναφορά στο τι προηγήθηκε του δυστυχήματος από πλευράς του αλλά και στη δικαστική διαδικασία εναντίον του (κλάση 15, 9,6% των tweets). Πρόκειται για αναπαραγωγή του κυρίαρχου αφηγήματος που διοχετεύθηκε από την κυβέρνηση και το οποίο έδωσε έμφαση στην ευθύνη του σταθμάρχη ο οποίος «υπέπεσε σε ένα προσωπικό λάθος», αποσιωπώντας έτσι το ευρύτερο πλαίσιο σχετικά με τις ανεπαρκείς υποδομές της χώρας και τις πολιτικές επιλογές των τελευταίων χρόνων. Τέλος, περιγράφεται η κινητοποίηση των πολιτών με συλλαλητήρια και συγκεντρώσεις, χωρίς όμως αναφορές σε αστυνομική βία (κλάση 7, 9,4% των tweets).

Στη δεξιά πλευρά του διαγράμματος η συζήτηση περιστρέφεται σε μεγάλο βαθμό γύρω από την κατανομή των ευθυνών και την ανάλυση των αιτιών του ατυχήματος (κλάσεις 4,11,14,15,16). Ειδικότερα, στην κλάση 11 γίνεται αναφορά στον καταμερισμό ευθυνών προς την κυβέρνηση και το δημόσιο εν γένει, ενώ στην κλάση 16 εξειδικεύεται η ευθύνη στρεφόμενη στο πρόσωπο του πρωθυπουργού. Αξιοσημείωτη είναι η αναγωγή του ατυχήματος σε έγκλημα με σαφή την επισήμανση ενδεχόμενων ποινικών ευθυνών των κυβερνώντων. Μεγάλη συχνότητα παρουσιάζει η λεξιλογική σύναψη της ΝΔ με τις λέξεις έγκλημα, δολοφόνοι, τέλος. Επίσης, στο ίδιο μήκος κύματος παρατηρούμε κλάσεις που αναφέρονται με καυστικό τρόπο στην τηλεοπτική κάλυψη του γεγονότος (κλάση 17), στο γεγονός ότι ο πρωθυπουργός στο πρώτο του διάγγελμα δεν ζήτησε συγγνώμη για το δράμα (κλάση 9), καθώς και στη σύγκριση, που αξιολογείται αρνητικά, με τα γεγονότα σε Μάτι και Μάνδρα. Τέλος, όπως παρατηρείται στην κλάση 2, γίνεται λόγος για τις μαζικές κινητοποιήσεις, με ένα μεγάλο κύμα απεργιών και διαδηλώσεων που εξέφρασαν τη λαϊκή οργή μετά από το τραγικό γεγονός και σαφείς αναφορές στην βίαιη αστυνομική καταστολή. Παρατηρούμε λοιπόν εδώ την δημιουργία και αναπαραγωγή ενός εναλλακτικού αφηγήματος το οποίο επικεντρώνει στις διαχρονικές παθογένειες της ελληνικής κοινωνίας (ρουσφέτι, αξιολόγηση, δημόσιο) καθώς και στις ευθύνες της κυβέρνησης. Με αυτό τον τρόπο το δράμα των Τεμπών πολιτικοποιείται, όπως είχε συμβεί και με την πανδημία [3].

Σύνδεση λόγου και πολιτικών κοινοτήτων

Κάθε κοινότητα χρηστών πλαισιώνει με συγκεκριμένο τρόπο το δυστύχημα των Τεμπών, επιμένοντας περισσότερο ή λιγότερο σε διαφορετικές θεματικές. Στο παρακάτω γράφημα παρουσιάζει το κατά πόσο ο λόγος της εκάστοτε κοινότητας, όπως εντοπίστηκε στον γράφο των αναφορών, υπερ- ή υποεκπροσωπείται σε κάθε λεξιλογική κλάση σε σχέση με τις άλλες κοινότητες.

Εικόνα 3. Η σχέση θεματικών και κοινοτήτων χρηστών.

Η κοινότητα της ακροδεξιάς αντιπολίτευσης καταφέρεται κυρίως ενάντια στην κυβέρνηση και τον ίδιο τον πρωθυπουργό, καταλογίζοντας τους ευθύνες (κλάση 16), και να εκφράζει συναισθηματικό λόγο όπως οδύνη για τα θύματα και τις οικογένειές τους (κλάσεις 8 και 1). Ταυτόχρονα, δεν αναπαράγει την ειδησεογραφία σχετικά με τη δικαστική εξέλιξη της υπόθεσης.

Ο λόγος των δύο κοινοτήτων της αριστερής αντιπολίτευσης εστιάζει σε διαφορετικές θεματικές. Η κοινότητα του ΣΥΡΙΖΑ υπερεκροσωπείται στο δριμύ κατηγορώ που απευθύνεται στον πρωθυπουργό και την κυβέρνηση για τις αιτίες και τις ευθύνες του δυστυχήματος (κλάσεις 16, 11) αλλά και στον παραιτηθέντα υπουργό Κώστα Καραμανλή (κλάση 10). Σε ό,τι αφορά την κοινότητα χρηστών του ΚΚΕ παρατηρούμε μια στατιστικά υψηλή υπερεκπροσώπευση στη θεματική κλάση 2. Η συγκεκριμένη κοινότητα κάνει σημαντική και ευρεία αναφορά στην κινητοποίηση των πολιτών με διαδηλώσεις, όπου σημειώθηκε εκτεταμένη αστυνομική βία. Χαρακτηριστικές οι λέξεις χημικά, αστυνομία, δακρυγόνο, ξύλο. Συνολικά, οι κοινότητες των υποστηρικτών του ΣΥΡΙΖΑ και του ΚΚΕ υποεκπροσωπούνται στην έκφραση συναισθηματισμού και στην αναπαραγωγή της κυρίαρχης ειδησεογραφίας.

Τέλος, η κοινότητα χρηστών που συνδέεται με τη Νέα Δημοκρατία καταγράφεται να αναπαράγει το κυρίαρχο κυβερνητικό αφήγημα σχετικά με το «ανθρώπινο λάθος» του σταθμάρχη ως κεντρική αιτία για την σιδηροδρομική τραγωδία παραθέτοντας την επίσημη ειδησεογραφία από τα παραδοσιακά μέσα (κλάσεις 4, 15, 14, 8). Αναμενόμενη δε είναι η υποεκπροσώπηση αυτής της κοινότητας στις κλάσεις 16 και 17, θεματικές οι οποίες εμπεριέχουν ρητορική σε πλήρη αντίστιξη με αυτή της κυβέρνησης.

Συμπερασματικά, η παρούσα μελέτη έδειξε ότι, σε αντίθεση με τα κυρίαρχα ΜΜΕ, η ψηφιακή δημόσια σφαίρα αποτελεί μία αρένα όπου φορείς τόσο του ηγεμονικού όσο του αντι-ηγεμονικού λόγου αντιμάχονται για να επιβάλλουν τη δική τους θεώρηση των γεγονότων. Στο πλαίσιο αυτό εφαρμόσαμε μία καινοτόμο μέθοδο που περιλαμβάνει ανάλυση δικτύου και λεξικομετρική ανάλυση περιεχομένου με σκοπό να διερευνήσουμε τις ομάδες χρηστών οι οποίες διαμορφώθηκαν ως αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης των τελευταίων στο Twitter αλλά και τις θεματικές πλευρές του δυστυχήματος των Τεμπών που απασχόλησαν καθεμία από τις ομάδες αυτές. Πράγματι, καταδεικνύεται ότι, μετά από μια περίοδο σοκ και δέους, υπήρξε σταδιακά μία πόλωση μεταξύ των χρηστών της πλατφόρμας με βάση πολιτικά κριτήρια, η οποία αντανακλάται στη συσπείρωση ομάδων χρηστών είτε υπέρ είτε κατά του αφηγήματος περί προσωπικής ευθύνης που προβλήθηκε αρχικά από την κυβέρνηση και αναπαράχθηκε από την πλειοψηφία των κυρίαρχων ΜΜΕ. Εν τέλει, η μεγάλη πλειοψηφία των χρηστών άσκησε κριτική στους κυβερνητικούς χειρισμούς και επιχείρησε να συνδέσει το δυστύχημα των Τεμπων με πολιτικο-κοινωνικά ζητήματα (διαφθορά, ιδιωτικοποιήσεις) και ως εκ τούτου να το πολιτικοποιήσει.

Μεθοδολογία

Για το γράφο του Twitter αρχικά έγινε η συλλογή των δεδομένων με τη χρήση του ελεύθερου λογισμικού 4CAT. Έγινε η επιλογή της λέξης «τέμπη», ως ουδέτερη γλωσσική επιλογή από πλευράς των χρηστών. Με άλλα λόγια, το σύνολο των χρηστών ανεξάρτητα από την τοποθέτηση τους πάνω στο ζήτημα χρησιμοποίησε την συγκεκριμένη λέξη. Συγκεντρώθηκαν 395.872 tweets κατά το διάστημα από 05/03/2023 έως 13/03/2023.

Gephi

Ο γράφος με το δίκτυο των χρηστών δημιουργήθηκε με τη χρήση του ελεύθερου λογισμικού Gephi, όπου οι χρήστες αποτελούν τις κουκίδες και οι γραμμές που τις ενώνουν αποτυπώνουν την μεταξύ τους σχέση. Οι χρήστες που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους συναποτελούν μια κοινότητα χρηστών (cluster). Σε αυτές τις ομάδες χρηστών, αυτοί που αλληλεπιδρούν περισσότερο βρίσκονται πιο κοντά μεταξύ τους και οι χρήστες με τις περισσότερες επισημάνεις (mentions) και αναδημοσιεύσεις (retweets) τοποθετούνται στο κέντρο. Αντίστοιχα, οι κοινότητες που σχηματίζονται βρίσκονται σε εγγύτητα ή απόσταση ανάλογα με το κατά πόσο «συνομιλούν». Παράλληλα, έγινε χρήση του αλγόριθμου ForceAtlas2 για την παράθεση των χρηστών με τις περισσότερες αναφορές και παραπομπές στο κέντρο των κοινοτήτων, ενώ στις παρυφές αυτών με τις λιγότερες.

Iramuteq

Η ανάλυση λόγου έγινε με τη χρήση του λογισμικού ανοιχτού κώδικα Iramuteq, το οποίο διαχωρίζει τα κείμενα σε μικρότερα αποσπάσματα (segments) ανάλογα με τη στίξη και το μέγεθος και εν συνεχεία τα κατατάσσει σε θεματικές ομάδες σύμφωνα με τη λεξιλογική και σημασιολογική τους συνάφεια. Έτσι, δίνεται η δυνατότητα να εντοπιστούν οι κύριες θεματικές μέσα στους λόγους που εξετάζουμε.

Υποσημειώσεις:

[1] Schneider, S. M., Foot, K. A. (2006). Web Sphere Analysis. An Approach to Studying Online Action. Dans C. Hine (dir.), Virtual Methods. Issues in Social Research on the Internet (p. 157-170). Oxford and New York : Berg | [2] Smyrnaios, N., & Ratinaud, P. (2017). The Charlie Hebdo Attacks on Twitter: A Comparative Analysis of a Political Controversy in English and French. Social Media + Society, 3 (1) | [3] Πλειός Γ., Σκαμνάκης Α., Θεοχαρίδης Σ. (επιμέλεια), 2021, Η επικοινωνιακή κατασκευή μιας πανδημίας, εκδόσεις Παπαζήση.