Αλάα Αμντ ελ-Φατάχ: Μία φωτεινή φωνή στη σκοτεινή Αίγυπτο του αλ Σίσι

«Ο παλιός κόσμος πεθαίνει και ο νέος κόσμος παλεύει να γεννηθεί: τώρα είναι η ώρα των τεράτων». Αυτή η φράση, που αποδίδεται στον Αντόνιο Γκράμσι, ο οποίος έγραφε από ένα κελί φυλακής στη φασιστική Ιταλία, θα αποτελούσε το κατάλληλο επίγραμμα για τη συλλογή κειμένων του απεργού πείνας Αλάα Αμντ ελ-Φατάχ, υπηκόου Μεγάλης Βρετανίας και Αιγύπτου, που βρίσκεται φυλακισμένος στη χώρα του αλ Σίσι. Τα κείμενά του φέρουν τον τίτλο «You Have Not Yet Been Defeated» κι αφορούν την αποτυχημένη «Αραβική Άνοιξη», που έφερε πολιτικές αλλαγές στην Βόρεια Αφρική, αλλά δεν δικαίωσε τις προσδοκίες για κοινωνική και θεσμική αλλαγή.

Η γραφή του Αλάα είναι σίγουρη και συχνά διορατική, με τον συγγραφέα να αναπτύσσει ένα ευρύ φάσμα θεμάτων από την κλιματική αλλαγή, τον φεμινισμό και τον σεχταρισμό μέχρι την τεχνητή νοημοσύνη, τα emojis και το διαδίκτυο. Θεμελιώδες στοιχείο του έργου του είναι η επανεξέταση της ήττας της Αραβικής Άνοιξης. Σε μια σειρά από προσωπικές μαρτυρίες και σύντομα δοκίμια, ο Αλάα μεταφέρει τον αναγνώστη στα τελευταία έντεκα χρόνια, καθώς η πρόοδος προς τη δημοκρατία στην Αίγυπτο ανακόπηκε από έναν βαθμό καταστολής άγνωστο στη σύγχρονη ιστορία της χώρας.

Η συλλογή δοκιμίων του Αλάα που διαβάζεται κι ως ένα ζωντανό ρεπορτάζ για την περίοδο της Αραβικής Άνοιξης / Fitzcarraldo Editions

Για να θέσουμε το πλαίσιο, πρέπει να γυρίσουμε πίσω στο 2011, όταν μαζικές διαδηλώσεις ανέτρεπαν τον τότε στρατιωτικό δικτάτορα της Αιγύπτου Χόσνι Μουμπάρακ. Μετά από ένα σύντομο διάλειμμα, ο στρατηγός Αμπντέλ Φατάχ αλ Σίσι -ο νεοδιορισθείς τότε υπουργός Άμυνας, τον οποίο ο πρόεδρος Τραμπ χαρακτήρισε αργότερα ως τον «αγαπημένο του δικτάτορα»– πραγματοποίησε πραξικόπημα, επιβάλλοντας τον στρατό στην εξουσία. Εγκαινίασε την κατάληψη της εξουσίας του με μία σφαγή σχεδόν χιλίων διαδηλωτών και στη συνέχεια ανταμείφθηκε με προαγωγή σε στρατάρχη. Έκτοτε, η χούντα προχώρησε σε ένα οικοδομικό «οργασμό», υπερδιπλασιάζοντας τον αριθμό των φυλακών της χώρας για να φιλοξενήσει δεκάδες χιλιάδες πολιτικούς κρατούμενους. Οι Αιγύπτιοι που τολμούν να ασκήσουν κριτική στη χούντα κινδυνεύουν να τους αφαιρεθεί η υπηκοότητα και καταδιώκονται στο εξωτερικό. Πριν από μερικά χρόνια, τα καναδικά μέσα ενημέρωσης ανέφεραν μία δεξίωση στο Οντάριο, όπου ο Αιγύπτιος υπουργός Μετανάστευσης πρότεινε στους Αιγυπτιώτες Καναδούς που επικρίνουν τους στρατιωτικούς ηγέτες της Αιγύπτου «να τους κόβεται ο λαιμός». Νωρίτερα φέτος, η ομάδα για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα της Αιγύπτου του Κογκρέσου των ΗΠΑ δήλωσε ότι «Η κυβέρνηση της Αιγύπτου συνεχίζει να προβαίνει σε εκτεταμένα βασανιστήρια, καταστολή των διαφωνούντων, ακόμη και διώξεις Αμερικανών πολιτών και των οικογενειών των επικριτών που ζουν στις Ηνωμένες Πολιτείες».

Σε μια πρόσφατη έκθεση για το Ινστιτούτο Μελετών Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Καΐρου, ο Bahey eldin Hassan έγραψε για την Αραβική Άνοιξη: «Η αιγυπτιακή εξέγερση δεν διέθετε οργανωμένη ηγεσία με μεσοπρόθεσμο ή μακροπρόθεσμο στρατηγικό όραμα, σαφές πρόγραμμα δράσης και αντικειμενική, βασισμένη στα γεγονότα, αξιολόγηση συμμάχων και αντιπάλων». Ο Αλάα δίνει σάρκα και οστά σε αυτή τη λιτή περίληψη των αποτυχιών. Από τα όρια του κελιού της φυλακής του, ασκεί αυτό που αποκαλεί «εναλλακτική φαντασία», επαναπροσδιορίζοντας τις προκλήσεις της Αιγύπτου, εφαρμόζοντας «μια παγκοσμιοποιημένη συνείδηση» σε «μια τοπική αρένα», πρόθυμος να μάθει από τις εμπειρίες των άλλων. Ένα εμπνευσμένο μοντέλο για τον ίδιο είναι το νοτιοαφρικανικό Λαϊκό Κογκρέσο και η σύνταξη του Χάρτη της Ελευθερίας. «Ο Νέλσον Μαντέλα και οι σύντροφοί του χρειάζονταν το κοινό, τους πολίτες για να τους εκπαιδεύσει πολιτικά. Γιατί να υποθέσουμε ότι εμείς είμαστε καλύτεροι;», αναρωτιέται ο Αλάα.

Παρά τα χρόνια που πέρασε στη φυλακή, η γραφή του έχει χιούμορ, ακόμη και μία πνιχτή ελπίδα. Αυτό συμβαίνει ιδιαίτερα όταν γράφει για τον γιο του, που γεννήθηκε ενώ ήταν στη φυλακή. Οι όροι που χρησιμοποιεί ο Αλάα είναι συχνά εκφραστικοί και εύστοχοι, όπως όταν αναφέρεται στην αιγυπτιακή οικονομία που έγινε «οικονομία γκάνγκστερ» και η Αίγυπτος «κράτος-όμηρος». Οι χαρακτηρισμοί ήταν κάτι παραπάνω από δικαιολογημένοι όταν στο Διεθνές Φόρουμ Νεολαίας, που πραγματοποιήθηκε φέτος στην Αίγυπτο, ο στρατάρχης αλ Σίσι απαίτησε από τις δυτικές κυβερνήσεις να του καταβάλουν 50 δισεκατομμύρια δολάρια για να επιτρέψει στους Αιγύπτιους τα βασικά ανθρώπινα δικαιώματά τους. Τα λόγια του, που καταγράφηκαν και μεταδόθηκαν από το BBC, δεν θα μπορούσαν να είναι πιο ωμά: «Δώστε μου τα χρήματα πρώτα».

Κατά τη διάρκεια της εξέγερσης του 2011, η πλατεία Ταχρίρ στο κεντρικό Κάιρο ήταν το μάτι της θύελλας όπου συγκεντρώνονταν καθημερινά εκατοντάδες χιλιάδες διαδηλωτές. Ήταν το σημείο όπου μία κοινωνία αφυπνίστηκε και θέλησε να διεκδικήσει ένα πολιτικό σύστημα όπου «η δημοκρατική εναλλαγή της εξουσίας» ήταν δυνατή και να απαντήσει στο ερώτημα «πως προστατεύουμε τα σώματα των παιδιών μας από την κληρονομιά των φυλακών;». Διότι η βία δεν περιορίζεται στους τοίχους των φυλακών, όπως σημειώνει ο Αλάα, αλλά τους ξεπερνάει, μολύνοντας όλη την κοινωνία. Ο Aλάα γράφει ότι η παρουσία στην πλατεία ήταν το σημείο όπου πολλοί Αιγύπτιοι ανακάλυψαν ότι «αγαπάμε τη ζωή», αλλά ήταν επίσης και το σημείο όπου η επανάσταση χάθηκε, όταν τα πλήθη διαλύθηκαν πρόωρα, πιστεύοντας ότι είχαν νικήσει.

Η αλήθεια είναι μια λέξη που ο Αλάα συνδέει με τον πατέρα του, έναν διακεκριμένο και αφοσιωμένο δικηγόρο ανθρωπίνων δικαιωμάτων που πέθανε ενώ ο ίδιος ήταν στη φυλακή. Ένα από τα πιο συγκινητικά κεφάλαια είναι η απομαγνητοφώνηση της ομιλίας του Αλάα στο μνημόσυνο του πατέρα του. «Η αλήθεια είναι αυτό που τα αυταρχικά καθεστώτα φοβούνται και αντιστέκονται μέσω της συσκότισης και του παραλογισμού», είχε γράψει μεταξύ άλλων. Ένα παράδειγμα που αναφέρει είναι αυτό που οι Αιγύπτιοι αποκαλούσαν περιπαικτικά «μηχανή του κιμά». Λίγο μετά το πραξικόπημα, ο στρατός παρουσίασε μια θαυματουργή μηχανή, με την ηγεσία του να ισχυρίζεται ότι μπορούσε να διαγνώσει και να θεραπεύσει το AIDS και την ηπατίτιδα C με το κούνημα ενός ραβδιού. Ο κωμικός Bassem Youssef σύντομα διέψευσε τον ισχυρισμό στην αιγυπτιακή τηλεόραση, επισημαίνοντας ότι το μηχάνημα ήταν ένας νεωτεριστικός ανιχνευτής για μπάλες του γκολφ κι ότι δεν υπήρχε καμία μαγική δύναμη από πίσω.

Ο Ρόμπερτ Σπρίνγκμποργκ, σε μια έκθεση για το Project on Middle East Democracy που εδρεύει στην Ουάσιγκτον, έγραψε για τον στρατάρχη αλ Σίσι: «Η προσέγγισή του θυμίζει τις στρατηγικές του Χίτλερ, του Στάλιν και του Μουσολίνι… Χωρίς χάρισμα ή δημοκρατική νομιμοποίηση, ο αλ Σίσι έχει ευνουχίσει τους πολιτικούς θεσμούς, όπως το κοινοβούλιο, τα τοπικά συμβούλια και τα κάποτε ημι-ανεξάρτητα μέσα ενημέρωσης. ‘Η μηχανή του κιμά’ επρόκειτο να είναι η πρώτη από πολλές τέτοιες προσπάθειες μεσσιανικής παρωδίας. Όσοι αντιστέκονται στα ‘wow’ του Σίσι είναι, όπως ο Αλάα, στη φυλακή ή, όπως ο Youssef, έχουν εγκαταλείψει τη χώρα».

Ο Αλάα, το 2014, με την καθηγήτρια πανεπιστημίου κι ακτιβίστρια Laila Soueif έξω από δικαστήριο του Καιρού / AP Photo / Hussein Tallal

Με την πάροδο των χρόνων, οι εκδηλώσεις ποικίλλουν από το χοντροκομμένο έως το κιτς: από τον στρατάρχη που στήνει τον ψηλότερο ιστό σημαίας στον κόσμο, που περπατάει κατά μήκος της Λεωφόρου των Σφιγγών, ενώ τα μεγάφωνα παίζουν μουσικά κομμάτια από τα soundtrack ταινιών του Star Wars, μέχρι τον στρατάρχη που υποκλίνεται σε μια παρέλαση αρχαίων αιγυπτιακών μουμιών πάνω σε μηχανοκίνητα άρματα, με χορωδίες και ομάδες χορευτών. Για τον Αλάα αυτά είναι οι «παρωδίες ενός δολοφόνου» και «ενός τέρατος» που συγκαλύπτει την εγκληματικότητά του με «εθνικισμούς βασισμένους στην ταυτότητα του έθνους».

Ο Αλάα παραμένει φυλακισμένος, σε απεργία πείνας απαιτώντας το ελάχιστο, μία δίκαιη δίκη και, βέβαια, την ελευθερία του. Εκατοντάδες οργανώσεις διεθνώς καλούν τις παγκόσμιες πολιτικές ηγεσίες να πιέσουν την Αίγυπτο να σταματήσει να βασανίζει και να κρατά παράνομα δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους στις φυλακές επειδή πιστεύουν στις ιδέες τους για δημοκρατία. Ο Αλάα είναι ένας από τους πάνω από 60.000 πολιτικούς κρατούμενους στην Αίγυπτο, σε μία κοινωνία που βρέθηκε από το σκοτάδι του Μουμπάρακ στο σκοτάδι του αλ Σίσι.

Αυτό που έχουμε από τον Αλάα είναι αυτό το βιβλίο με τις σκέψεις και τις σημειώσεις του από τη φυλακή. Είναι ένα απαραίτητο ανάγνωσμα για να κατανοήσουμε την Αίγυπτο του σήμερα, αλλά αξίζει επίσης να το διαβάσουμε για να γνωρίσουμε τον συγγραφέα και μέσα από αυτό, μέσα από τον αγώνα ενός ολόκληρου λαού. Σε έναν διεισδυτικό πρόλογο, η Ναόμι Κλάιν γράφει ότι αυτό το βιβλίο «πρέπει να διαβαστεί για την ακρίβεια της γλώσσας του, για τους τολμηρούς πειραματισμούς του με τη μορφή και το ύφος και για τους ατελείωτα πρωτότυπους τρόπους που βρίσκει ο συγγραφέας για να εκφράσει την περιφρόνηση για τους τυράννους … Πάνω απ’ όλα, πρέπει να διαβαστεί για όσα έχει να μας πει ο Αλάα για τις επαναστάσεις».